Verlechting
De Verlechting of eywe van de reade was ne kultureel-filosofiske denkrichting dee in Europa rund de 17. eywe begünde. Selv nådenken, kennis uutwesselen en weatenskap wörden as höyger good seen. Et was en weaderwoord up strak uplegde gelöyvsregels. Wysbegeyrde en wyderdenken wörden meyr waerd. De reyde wil blouts feiten kennen, wo verbörgen at dee ouk sint. Verlechtingslüde güngen et an teagen bygelöyv, misbruuk van recht in karke en ståt, miskenning van andersdenkenden en wolden wisse grundrechten vöär alle lüde.
Oorsprung
[bewark | bronkode bewarken]Den oorsprung der van kan vünden worden in et denken van René Descartes, den med syne uutspråke cogito ergo sum (ik denke, düs ik sin) de nådrük legden up nådenken vöär uselv. Ouk Baruch Spinoza spöälden ne groute rul
In de Renaissance hadden de lüde vöäral keaken når de verholdingen tüsken god en de menske. Nu vünden se dat de natuur dårby neet genog bekeaken was. In de Verlechting hadden se vöäle interesse in de natuur en dan vöäral wolden se kyken of se der vaste regels in kunden untdekken.
Vöärin de 17. eywe warren Verlechtingsfilosofen vöäral druk med lüde wårm krygen vöär weatenskap, söken når kennis, wårheid, gelük en vulmaaktheid. In de tweede hälvde van de 18. eywe begünden se nå te denken oaver ekonomy, sociology, upvoodkünde, antropology en land- en volkerkünde.
Måtskappeliken groi döär de Verlechting
[bewark | bronkode bewarken]De Verlechting geldt as eyne van de vöärnaamste beginselen under de wyse wårup as de westerske wearld samenleavt. In dee tyd bolterden et et algemeyne denken oaver gelöyv, filosofy, kunst, weatenskap en politik kats te ünstersteböäventen. In dee tyd selv saggen de lüde De Verlechting neet as afbakend tydperk, mär as måtskappeliken gang dee et nåleaven waerd was. Dårmed untstünd ouk et vöäruutgangsgelöyv. Döär de Verlechting kunde de samenleaving döärgroien når meyr eygen untwikkeling vöär en menske selv, lyke rechten en achtig vöär vrouwlüde, karke en ståt uut mekander en nen meyr wearldwyden blik. In de Verlechting untstünd et idee at alleman lyk is, dat lüde lyke rechten hebbet en börgerrechten, mär ouk 'vrydenken', klassik liberalisme, socialisme en anarchisme.