Verskil tüsken versys van "Stellingwarf"
de Kuunder → de Kuunder (dat is de Kuunder (Stienwiekerlaand)); toch "*D*e Kuunder"? |
K Europa → Europa (dat is Europa (continent)) |
||
| Regel 12: | Regel 12: | ||
In et greensgebied van Drenthe en Frieslaand leit et [[Nationaol Park Drents-Friese Woold]]. Et nationaole park bestaot uut bos, heide en stoefzaanden. Veural op de stoefzaanden onston daordeur kleine kleine heulvelties en duunties. Laeter, in de 19e eeuw, nao de uutviending van kunstmest, wodden de stoefzaanden en heidegronden (of 'woeste gronden') bebost. Bie Appelsche is et bezukerscentrum Drents-Friese Woold vestigd. |
In et greensgebied van Drenthe en Frieslaand leit et [[Nationaol Park Drents-Friese Woold]]. Et nationaole park bestaot uut bos, heide en stoefzaanden. Veural op de stoefzaanden onston daordeur kleine kleine heulvelties en duunties. Laeter, in de 19e eeuw, nao de uutviending van kunstmest, wodden de stoefzaanden en heidegronden (of 'woeste gronden') bebost. Bie Appelsche is et bezukerscentrum Drents-Friese Woold vestigd. |
||
In noord-[[Overiessel]] leit et [[Nationaol Park De Weerribben]] en de meren rond [[Gieteren]] in et [[Stienwiekerlaand]]. Et nationaol park is et grootste aniensleuten laogveenmoeraas van Noordwest-[[Europa]]. Et park bestaot sund begin [[2009]] uut de gebieden De Weerribben en De Wieden. In et nationaole park is een grote verscheidenhied van laandschop van eupen waeter tot moerasbos. Veerdere kenmarken veur et nationaole park bin begruuide oevers, hevetillen, rietland en voedselaarme gröslaand. |
In noord-[[Overiessel]] leit et [[Nationaol Park De Weerribben]] en de meren rond [[Gieteren]] in et [[Stienwiekerlaand]]. Et nationaol park is et grootste aniensleuten laogveenmoeraas van Noordwest-[[Europa (continent)|Europa]]. Et park bestaot sund begin [[2009]] uut de gebieden De Weerribben en De Wieden. In et nationaole park is een grote verscheidenhied van laandschop van eupen waeter tot moerasbos. Veerdere kenmarken veur et nationaole park bin begruuide oevers, hevetillen, rietland en voedselaarme gröslaand. |
||
Aand're belangrieke natuurgebieden bin de Braandemeer, Fochtelervene en de [[Rottige Meente]]. |
Aand're belangrieke natuurgebieden bin de Braandemeer, Fochtelervene en de [[Rottige Meente]]. |
||
Versy up 22:12, 24 apr 2011
Stellingwarf (ok vaeke andudet as de Stellingwarven) is een regio in et zuudoosten van Frieslaand (zudelik van et reviertien de Kuunder). Weststellingwarf en Ooststellingwerf hebben saemen een oppervlak van 455,04 km² (laand en waeter). Binnen de twie gemienten wonen 52.050 meensken (1 jannewaori 2010).
Et Stienwiekerlaand en et grootste pat van de gemiente Westerveld wodden deur et Stellingwarfse dialekt un kultuur ok wel bi'j de Stellingwarven rekend, maar veural deur de bestuurlike en historische situaosie wodt dit artikel beparkt tot de gemienten Weststellingwarf en Ooststellingwarf in de perveensie Frieslaand.
Geografie
Laandschoppelik vormt et oosten van Stellingwerf mit een antal omliggende gebieden de Friese Woolden. Naor et westen gaot et gebied euver in greiden en waeter. De Kuunder vomrt de noordgrens van de Stellingwarven. De Lende lopt midden deur de Stellingwarven en vormt in et westen van Weststellingwarf de grens tussen de gemienten Weststellingwarf en et Stienwiekerlaand. Et hoogste punt van de Stellingwarven is de Bosbarg, zudelik van Appelsche. Omreden van et Stellingwarfs dialekt wodden et Stienwiekerlaand in Overiessel en et grootste pat van Westerveld in Drenthe ok wel tot de Stellingwarven rekend. Toch is et begriep Stellingwarfs in Stienwiekerlaand en Westerveld niet euveral in disse gemienten bekend.[1] Veul meensken in de gemienten Stienwiekerlaand en Westerveld numen hun tael ok wel Noordwestoveriessels of Drents.
Nationaole parken
In et greensgebied van Drenthe en Frieslaand leit et Nationaol Park Drents-Friese Woold. Et nationaole park bestaot uut bos, heide en stoefzaanden. Veural op de stoefzaanden onston daordeur kleine kleine heulvelties en duunties. Laeter, in de 19e eeuw, nao de uutviending van kunstmest, wodden de stoefzaanden en heidegronden (of 'woeste gronden') bebost. Bie Appelsche is et bezukerscentrum Drents-Friese Woold vestigd.
In noord-Overiessel leit et Nationaol Park De Weerribben en de meren rond Gieteren in et Stienwiekerlaand. Et nationaol park is et grootste aniensleuten laogveenmoeraas van Noordwest-Europa. Et park bestaot sund begin 2009 uut de gebieden De Weerribben en De Wieden. In et nationaole park is een grote verscheidenhied van laandschop van eupen waeter tot moerasbos. Veerdere kenmarken veur et nationaole park bin begruuide oevers, hevetillen, rietland en voedselaarme gröslaand.
Aand're belangrieke natuurgebieden bin de Braandemeer, Fochtelervene en de Rottige Meente.
Waeter
Et Kannedemeer is een veurmaolige zaandofgraving in et buurtschop bie Appelsche. Een aand're veurmaolige zaandofgraving is de Spokeplas ten zuudwesten van Noordwoolde. De Spokeplas is tegensworig een meertien van omdebi'j vief bunder in et Nationaol Park Drents-Friese Woold. In et noorden stroomt de Kuunder, deur et midden van Stellingwarf stroomt de Lende. In et westen vormt de Lende de grens tussen de gemienten Weststellingwerf en Stienwiekerlaand. Bie De Langelille stroomt de Kuunder deur Et Wiede, een meertien op de grens van et Lemsterlaand en Westelingwarf. Ok de Lende stroomt deur Et Wiede, maar dat is een aander meertien as de Et Wiede waor de Kuunder deur stroomt. De zudelike Et Wiede leit tussen Wolvege en Ooldemark. Een aander groot waeter in et noorden van Weststellingwarf is et Braandemeer.
Belangriekste plakken
De grootste plakken in Stellingwarf mit meer as 1.000 inwoners per woongebied op 1 jannewaori 2008 bin:
| Stellingwarfse naeme | Nederlaanse naeme | Friese naeme | Antal |
|---|---|---|---|
| Wolvege | Wolvega | Wolvegea | 12.419 |
| Oosterwoolde | Oosterwolde | Easterwâld | 9.836 |
| Appelsche | Appelscha | Appelskea | 4.953 |
| Noordwoolde | Noordwolde | Noardwâlde | 3.789 |
| Haulerwiek | Haulerwijk | Haulerwyk | 3.309 |
| Berkoop | Oldeberkoop | Aldeberkeap | 1.550 |
| Donkerbroek | Donkerbroek | Donkerbroek | 1.876 |
| Steggerde | Steggerda | Steggerda | 1.111 |
| Hooltpae | Oldeholtpade | Aldeholtpea | 1.072 |
| Makkinge | Makkinga | Makkingea | 1.036 |
Bron: CBS
Klimaot
De Stellingwarven hebben een gemaotigd zeeklimaot. Et klimaot wodt beïnvloed deur de Noordzee. Daordeur ontstaon d'r verschillen tussen et Waddengebied in et noordwesten van Frieslaand en de Stellingwarven in et zuden van Frieslaand. De klimaotgegevens bin van et KNMI meetstation in Liwwadden.
 Weergemiddelden veur de Stellingwarven 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Maond | jan | feb | mrt | apr | mei | jun | jul | aug | sep | okt | nov | dec | Jaor |
| hoogste maksimum (°C) | 12,6 | 14,4 | 20,4 | 26,0 | 28,7 | 32,5 | 31,4 | 32,8 | 29,1 | 23,8 | 16,4 | 14,2 | 32,8 |
| gemiddeld maksimum (°C) | 4,6 | 5,1 | 8,3 | 11,4 | 15,9 | 18,1 | 20,3 | 20,8 | 17,6 | 13,4 | 8,7 | 5,8 | 12,5 |
| gemiddelde temperetuur (°C) | 2,4 | 2,5 | 5,0 | 7,4 | 11,6 | 14,3 | 16,4 | 16,6 | 13,9 | 10,1 | 6,1 | 3,6 | 9,2 |
| gemiddeld minimum (°C) | −0,2 | −0,4 | 1,6 | 3,2 | 6,9 | 9,8 | 12,2 | 12,0 | 9,8 | 6,6 | 3,3 | 1,1 | 5,5 |
| laagste minimum (°C) | −19,9 | −16,3 | −16,3 | −5,9 | −1,7 | 1,3 | 5,7 | 5,4 | 2,0 | −6,5 | −14,2 | −19,2 | −19,9 |
| neerslag (mm) | 65,6 | 42,1 | 59,4 | 38,4 | 51,4 | 68,7 | 64,2 | 60,2 | 82,1 | 78,4 | 83,7 | 73,0 | 767,2 |
| bron: [2][3] KNMI: Langjarige gemiddelden en extremen, tijdvak 1971 - 2000 | |||||||||||||
Geschiedenis
Waor de Stellingwarvers oorspronkelik wegkommen is niet hielendal wisse. D'r bestaot een verhael, dat ze rond 840 veur ien van de kleinzeunen van Karel de Grote naor disse streek vlucht bin vanuut een streek in et zuden van Hannover in Duutslaand.
De naeme Stellingwarf wodt veur et eerst vermeld in 1309. Warf betekent: plak waor recht spreuken wodt. En stelling betekent: bestuurder. Stellingwarf wodde bestuurd deur drie stellingen, die jaorliks keuzen wodden.
Van 1309 tot 1504 was Stellingwarf feitelik een onofhaankelike boerenrippebliek, de Vri'je Naosie der Stellingwarven. Daorveur heurde et bi'j Drenthe en Overiessel (Oversticht) en daordeur bi'j de bisschop van Utrecht, waormit ze riegelmaotig in oorlog weren. Mit hulpe van de Friezen kon et grootste pat him onder et juk van de bisschop bevri'jden. Onder ere deur de slag bi'j Ane in 1227. Daornao het Utrecht wel perbeert de Stellingwarvers d'r weer onder te kriegen, mar echt goed is dat niet lokt. In 1309 vernielen de Stellingwarver et kasteel van de bisschop in Vollenhove en geft die et min of meer op.
Et Stellingwarver Laandrecht is in de 15e eeuw opschreven en verscheen in et jaor 1480.[4] In et laandrecht staon oolde rechtsregels; et is uut et Latien naor et Nederlaands vertaeld. Et laandrecht is een bewies van de Friese Vri'jhied in de Stellingwarven, naodat de luden in de Stellingwarven heur vri'jmaekt hadden van de bisschop. In et Freeska Landriucht (in 1480 as drokt boek publiceerd) staot Stellingwarf in et Traktaat van de Zeuven Friese Zeelanen bi'j et vierde Zeelaand nuumd.[5]
In 1504 wodde dit Stellingwarf veroverd deur de hertog van Saksen en formeel indield bi'j Frieslaand. De hertog dee in 1515 alles over an Karel V. In 1517 wodde Stellingwarf opsplitst in twie grieteni'jen: Stellingwarf-Oostaende en Stellingwarf-Westaende. In de twiede helte van de 19e ieuw is et grootste pat van et vene ofgreven. Sund et aende van de 20e ieuw wodt der keken naor et weer saemenvoegen van de Stellingwarven.
Kultuur
De naem Stellingwarf wodde veur et eerst vermeld in 1309, daorom wodde in 2009 et 700-jaorig bestaon van de "Stellingwarven" vierd. In Ooststellingwarf en omkrieten wodt op et gebied van kunst, kultuur en schrieveri’j veul daon deur de Stichting Kunstwerf.
Evenementen
- Mit paosken wodde in de Stellingwarven paosvuren anstoken. Dit is een Saksische tredisie in de Stellingwarven die ok in veule aand're gebieden in Noordwest-Europa hullen wodt.
- Pinksterlaanddagen, een anargistisch feest dat sund 1933 in Appelsche hullen wodt.
- Elke zoemer wodt in Berkoop et kunstevenement Eupen Stal (Open Stal) hullen.
Musea
- Butenmuseum De Heksehoeve in Appelsche
- Kookmuseum De Vleer in Appelsche
- Museum Oold Ark in Makkinge
- Vlechtmuseum Noordwoolde
- Ooldhiedkaemer Weststellingwarf in Wolvege
Tael
Et gebied onderscheidt him van Frieslaand deurdat d'r vanoolds gien Fries praot wodt, mar et Nedersaksische dialekt Stellingwarfs. Ok de dialekten van (et noorden van) de Kop van Overiessel en van een pat van westelik Drenthe (omdebi'j de gemiente Westerveld) wodden taelkundig tot et Stellingwarfs rekend. Et kenmarkende van et Stellingwarfs is et gebruuk van de ae-klaank (lange è): et Hollaanse water is in et Stellingwarfs waeter (Et waeter klaetert in de glaezen.). Behalven aon et Nederlaands mos et dialekt ok aon et Fries terrein votgeven; veural Ooststellingwerf is sinds de negentiende iew stark verfriest wodden.
Hoeveul et Stellingwarfs, Fries en Nederlaands in de Stellingwarven praot wodden as thuustael is onderzocht in een Quick-Scan van de perveensie Fryslân in 2007. De risseltaoten bin zo:
| Risseltaoten Quick-Scan 2007 | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Thuustael | Weststellingwarf | Ooststellingwarf | |||||||||||||
| Stellingwarfs | 29% | 12% | |||||||||||||
| Fries | 18% | 41% | |||||||||||||
| Nederlaands | 53% | 47% | |||||||||||||
Neffens de Taaltelling Nedersaksisch van 2005 praot 53,2% van de Weststellingwarvers et Stellingwarfs inderdaod een boel thuus, bie de Ooststellingwarvers is dat 29,5%.
Ekonomie
Wolvege het een centrumfunktie in de regio Stellingwarf. Daor bin een groot antal winkels te vienden en et is et heufdplak van Weststellingwarf het goede noord-zuud verbiending deur et treinspoor en een vierbaensweg. Wolvege is bekend om sien drafsportcentrom en woonboulevard. Appelsche het veur et toerisme een belangrieke funktie. Buten Appelsche leit et attraktiepark Duinen Zathe en et Nationaol Park Drents-Friese Woold trekt veul toeristen naor et plak. In de Stellingwarven is gien hoger onderwies. Daorveur moet men naor Liwwadden, Zwolle, Meppel of Grunningen. Een aander belanriek plak in et Stienwiekerlaand is Stienwiek. Veur veul meensken in de Stellingwarven is dat plak naost Et Vene et belangriekste winkelcentrum in de regio.
Verkeer
De belangriekste autoverkeersweg die de Stellingwarven mit Et Vene en Liwwadden in et noorden en Stienwiek en Zwolle in et zuden verbient is de in de jaoren tachtig van de twintigste eeuw anlegde vierbaensweg A32. Parallel hieran lopt et treinspoor van Liwwadden/Heerenveen naor Stienwiek/Zwolle mit een treinstation in Wolvege. De N351 is de belangriekste oost-west verbiending en lopt van Emmeloord euver de Kuunder, deur Wolvege, naor Oosterwoolde. Aand're belangrieke verkeersaoders bin de N380 en de N381 in Ooststellingwarf. De Stellingwarven het gien eigen lochthaven. Lochthaven Eelde is et kotsbi'j de Stellingwarven, disse lochthaven leit omdebi'j 30 kilometer noordoostelik van Oosterwoolde. Een aander vliegveld is et Vliegveld Drachten, omdebi'j 20 kilometer noordelik van Oosterwoolde. De busverbiendingen wodden in de Stellingwarven verzorgt deur Qbuzz en Connexxion.
Poletiek
Bestuurlik omvat Stellingwarf de gemienten Ooststellingwarf en Weststellingwarf (ok wel Stellingwarf-Westaende en Stellingwarfs-Oostaende) in Frieslaand. Et heufdplak van Ooststellingwarf is Oosterwoolde en et heufdplak van Weststellingwarf is Wolvege. D'r bin verschillende plannen om de beide gemienten te laoten fuseren.[6] De beide gemienteraoden hebben 21 zetels. De zetelverdieling nao de gemienteraodsverkiezings van 2010 is as volgt:
| Gemienteraodszetels | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Parti'j | W'warf | O'warf | |||||||||||||
| PvdA | 6 | 5 | |||||||||||||
| CDA | 4 | 4 | |||||||||||||
| VVD | 5 | 2 | |||||||||||||
| GroenLinks | 3 | 1 | |||||||||||||
| ChristenUnie | - | 1 | |||||||||||||
| D66 | - | 1 | |||||||||||||
| Ooststellingwerfs Belang | - | 7 | |||||||||||||
| Weststellingwerfs Belang | 3 | - | |||||||||||||
| SDP | - | - | |||||||||||||
| Tetaol | 21 | 21 | |||||||||||||
Bekende meensken uut de Stellingwarven
- Monique Knol (*1964), hadfietster
- Johan Veenstra (*1946), schriever
- Peter Stuyvesant (1611/12-1672), direkteur-generaal van de Nederlaanse klonie Ni'j-Nederlaand
Zie ok
Referensies
- ↑ Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde, blz. 176 en 178
- ↑ KNMI: Langjarige gemiddelden, tijdvak 1971 - 2000
- ↑ KNMI: Langjarige extremen, tijdvak 1971 - 2000
- ↑ Omrop Fryslân; 'Unyk midsieusk dokumint' (Uniek middelieuws dokement)
- ↑ Traktaat van de Zeuven Zeelanen in et Ooldfries op Wikisource
- ↑ Commissie: Stellingwerven samenvoegen uut 'dé Weekkrant Fryslân'