Skoap

Et skoap (Ovis aries) is een zoogdeer met lieke howen. Vuur doezenden joaren terugge hebt meansken et deer etemd, um der oonder mear de wol van te kriegen. Sköape doot herkauwen en zeent nauw verwaant an den sik. Ze heurt bie et geslacht Ovis, woer as ook den moeflon en et dikhoornskoap bie heurt. Et männeke neumt ze nen bok of ram en et vröwke ne ooi. Et jong het een lam. Een kastreerd männeke wörd wal es nen wear eneumd.

Leawen

Sköape köant 15 töt 20 joar oold worden, mer dit haalt ze neet vake: ze wordt meestentieds vuurtiedig dood doan. Euldere sköape raakt de taanden en koezen kwiet, zodet ze neet good etten köant en meender opleawert. Ze hebt 32 taanden en koezen: gin hooktaanden en boawenin ginne snietaanden. Boawen en oonder hebt ze 6 vuurkoezen en 6 koezen, en eankeld in de oonderkiwwe 8 snietaanden woermet as ze grös en kruden ofsniedet. De beweaging hiervan lik op det van ne tondeuse en geet dus heel aanders as bie koobeeste, dee as grös met de tonge löstrekt. Sköape köant doarduur körter grös etten. Noa koobeeste köant der nog wal sköape in de weade, mer aandersumme neet.

Broek van et skoap

Nöast wol leawert sköape ook melk en vleais. Vuural lamsvleais is geleefd. Ne skoapemage wörd in tradisjonele gerechte broekt, zo as in et Skotse haggis. Van skoapedöarme wörden kondooms maakt en der wörd nog aait snoaren vuur nen viool en aandere striekinstrumeanten van maakt. Doarnöast hooldt ze dieken stewig, duur et zaand an te treaden en opslag van beume en struken op te etten. Nederlaand was vroger sköapelaand. Rechtevoort hef Australië den naam: op ongevear 20 miljoen leu hebt ze doar 150 miljoen sköape. Zowat allen wol wörd oetvoord. Doarumme is Australië wearldwied ook grötsten woloetvoorder. In Nederlaand zeent verdan meender sköape: van 1,7 miljoen in 1990 noar 960.000 in 2014.

Verleden

Et tamme skoap keump van weelde sköape oet et geslacht Ovis. Et gef verskillende soorten weelde sköape, zo as de oerial en et dikhoornskoap. De meest woarskienlike vuuroolder van et tamme skoap zeent de moeflon (Ovis gmelini) oet Zuudwest-Azië'en misskien ook de argali (Ovis ammon) oet Midden-Azië. Alle sköape zeent kuddedeers. Net as den sik wör et skoap vuur 7500 vuur Kristus temd. Doarmet is et een van de euldst etemde deers. Vanoet et Midden-Oosten, woer as de leu et deer as eerste temmen, is et oawer de hele wearld verspreaidt. Meestentied treuk nen herder met zinne kudde roond um oawergroazerieje te vuurkommen. In Nederlaand en België zal et sköapedriewen ongevear 5000 vuur Kristus invoord wean. Pas in de late Middeleeuwen wörden sköape in ofslöttene weaides heulden. Groazen op breenken en meentes is nen tuskentrad.

Rassen

Duur fokken en natuurkeuze van verskillende laandskoppen zeent der rechtevoort bie mekaar 970 soorten sköape. Bekeand is den moeflon van Korsika en Sardinië den as in grote delen van Europa oetzat is. Et hef der skien van at dissen van verweelderde tamme sköape stamt. Doarnöast is der ne verweelderde skoapesoorte, de soay, den as leawt op de Sunte Kilda-archipel, op et noorden van Skotlaand. Wat soorten sköape köant wal zes heurns hebben, zo as et Hebrideanskoap.

In Nederlaand

In Nederlaand gef et heade- en weadesköape. De eersten komt vuural vuur op de zaandgroond van Oost-Nederlaand en Noord-Broabaant. Weadesköape tref iej vuural op kleigroond.

Headesköape komt van groond woer as weanig te etten is. Leu leuten de deers dagens op wiede, roewe groonden gröazen en drewen ze 's oawends wier tehope in den potstal. Doar wör de mest bie mekaar gadderd vuur op de skroale akkkergroond. Toen as der keunstmest oontdekt wör, warren sköape neet mear neudig. Rechtevoort stoat wat soorten op oetstaarven. Bie headesköape zeent der grote headesköape zo as den Skonebekker, et Veluwse en et Kempense skoap an de ene kaante, en kleane headesköape an de aandere kaante, woervan as der eankel mer et Dreantse headeskoap is.

Weadesköape

Weadesköape komt van groond met völle voor, zo as zwoaren klei an de rivieren en an de kuste, of in mergellaand. Doar gröait aandere plaanten, woer as disse sköape et best op doot. Weadesköape wordt vuur et vleais of vuur de melk heulden. Den Texelder is vuur et vleais, terwiel as et Freeske en Zeeuwse skoap vuur de melk zeent. Doarnöast heb iej nog aandere bekeande soorten as et Mergellaandskoap en den Zwartbles.

Stip vuur et gat

Tegen et eande van de haarfst hebt ooien in Nederlaand nen greunen, blaauwen, zwarten of roden stip op de rugge. Dit keump umdet in de haarfst de bukke bie de ooien doan wordt. De bukke hebt een tuug umme met een krietsteampel vuur den boek, een dekblok. Iederen bok hef zin egene kluur. As nen bok nen ooi bespreenk um te dekken, drok den bok den ooi den steampel op de rugge. Zo köant sköapehoolders zeen wulke sköape duur wulken bok dekt zeent. Zo kan hee ook zeen wonnear as een skoap lammeren mut. Dan kan hee doar tiedig rekkening met hoolden, want völle soorten sköape hebt doar vake hulpe bie neudig.

Skoap op de rugge

Sköape köant duur öar dikke pak wol mangs neet wier in de bene kommen as ze op de rugge ligt. Dit neumt ze een verweanteld skoap. Disse sköape mut subiet wier rechtop zat worden, umdat ze et aanders neet oawerleawt. Dit mut wal op ne gode wieze geburen. Aanders kan et deer ne verdreeide mage kriegen, woerduur as et in koma kan kommen en alsnog oet de tied keump.

Sköape en sikke

Et meest zichtboare oonderskeaid tusken sikken en sköape is det sköape ginnen sik hebt. Ook roekt sköape neet zo staark as sikken. Et oonderskead is wiedters good te zeen an de heurens: nen skoapenbok krult de heurns achter de oren noar dealten, terwiel as nen volgröaiden sikkebok recht opstoande of lecht eböagene heurs hef. Paring tusken sikken en sköape gebuurt regelmoatig en der keump mangs ook wal een embryo van, mer dee wordt meesttieds ofstötten. Toch keump der alle joaren wal aargens een bericht vuurbie van ne krusing tusken een skoap en nen sik, dee as dan scheit of gaap neumd wordt. Gelearde leu meant at et onmeugelik is, umdet een skoap 54 chromosomen hef en nen sik 60. Toch lukken et in 1982 al um deels gröaide embryo's van beade soorten in et laboratorium bie mekaar te doon en in de baarmoder verdan te loaten gröaien. Dit is neet echt nen krusing, mer nen chimeer, ne lukrake samenvoging van liefsdelen.

Commons: Skoap - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.