Seksualiteit

"Chloris en Zephyros" van William-Adolphe Bouguereau (1825-1905)

Seksualiteit by en menske ümvat et geheyl van gevölens un lyvshandelingen, dee samengåt med lust un seksuäle upwinding. Seksualiteit is nöydig üm kinder to krygen, üm nen band tüsken twey lüde to verstarken un vöär en gevööl van genot, byvöärbeald döär to vryen. Seksualiteit hangt nen houp normen, wetten un tabu's ümhen.

As eyne nen seksuälen vöärköär hevt of argens upgewunden van raket wat neet under heteroseksualiteit valt, sou as dat by de meyrerheid van de lüde geyt, is dat en tabu. Vöäle gelöyve hebbet skarpe regels oaver wat der wal en neet mag up et gebeed van seksualiteit. By wat gelöyve, sou as in de roumsk-katolike karke, magt vöärgangers heylemål gin seks hebben (celibaat). De meyste gelöyve sint et der oaver eyns dat seksualiteit enkel tüsken nen kearl un ne vrouwe mag bestån (heteroseks) un enkel as dee med mekander etrouwd sint.

Et woord seks drait meysttyds üm seksuäle handelingen, terwyl as seksualiteit sik meyr up de lustgevölens richtet.

Biology

By seksualiteit drait der vöäle üm de geslachtsdeylen; den penis by kearls un de vagina by vrouwlüde. Mär ouk andere deylen van et lyf, sou as börsten, teapels un billen, künnet ne rulle spöälen. Dat hangt af van wat en menske selv gaerne hevt, un ouk wat der in nen bepålden kultuur as normaal geldt. Ouk geyt der by seksualiteit binnen et lyf nen houp an. Of ymand wal of neet upgewunden raket, hangt groutendeyls af van de hormonen in et lyv. By seksuäle upwinding gåt beide kearls en vrouwlüde gauwer ådemen, kryget se et wöärmer, ströymt der meyr blood når de geslachtsdeylen. By ne vrouwe verlegt sik ouk den boarmoder. Kearls kryget nen styven penis, vrouwlüde ne natte, upesatte vagina.

Gerichtheid

Lüde wat sik seksuääl anetrökken völet når et andere geslacht, sint heteroseksuääl. Lüde wat et lever by et eygene geslacht holdet, sint homoseksuääl (homoseksuäle vrouwlüde wordet dan lesbisk nöömd). Lüde wat sik med beide geslachten wal reddet, sint biseksuääl. As eyne heylemål niks wil an seksualiteit, heat dat nen aseksuääl.

Interseksuääl sint lüde wårby by öäre geboarde neet düdelik was of se nu en mäken of en jünken warren, dee hadden up dat ougenblik gin düdelike mannelike of vrouwelike geslachtsdeylen. Lüde wat sik neet gaerne vaste låtet leggen under eynen term un niks hebbet med et benådrukken van heteroseksualiteit in de samenleaving, nöömt sik gaerne queer.

Vöärköär

Wat seksualiteit is en wat eyne der gaerne wal en neet an düt, is vöär alleman weader anders. Seks hebben un beleaven kan up heyl wat verskillende wysen. En paar dårvan sint in de samenleaving breyd aksepteerd. Anderen wördt lever neet oaver eküerd. Sommige vöärköären sint strafbår, vöäral as se nådeylig sint vöär andere lüde of deers.

Gewoantes, normen un waerden

Woas der oaver seks edacht un eküerd wördt, verskilt stark tüsken kulturen, un et verandert ouk tovoordan. In vöäle kulturen skamet sik de lüde üm oaver seks to küeren. Dårdöär sint der in de heyle wearld, ouk in et neadersassisk, vöäle bedekkende uutdrukkingen bedacht üm et der toch oaver to hebben. Disse uutdrükkingen sittet vryuut küeren oaver seks in de weg, ümdat se vake neet düdelik genog sint of jüüst to grov of belåden.

Wat vörme van seksualiteit hebbet lüde med nen gelöyvigen achtergrund beswår teagen. Beide in den Bybel un den Koran steyt van verskeidene seksuäle handelingen dat dee sündig sint. Dårdöär küert kristenen un moslims neet sou makkelik oaver seks.

Seks buten et huwelik of vaste relaty künnet lüde verkeyrd vinden of selvs verböäden. By wat beropen, sou as roumsk-katolike geysteliken, is seks sowieso verböäden. Dit nömet se et celibaat.

Selvs as lüde gin seks med mekander hebbet, warket seksualiteit noch, in de wyse wårup as se med mekander ümme gåt. In vöäle kulturen besteyt noch altyd diskriminaty up grund van geslacht of seksuälen geårdheid, selvs as landen der wetten teagen hebbet.

Et filmen, fotograferen of anderssins vasteleggen van nakende lüde of lüde wat seks med sikselv of anderen hebbet, enkel üm lust up to wekken, heat pornografy. In vöäle kulturen is et en tabu, un ouk in de meyst seksuääl vrye kulturen is et gin makkelik underwarp.

Horerye is in de westerske kultuur et principe wårby lüde (meysttyds vrouwlüde) geld verdenet döär seksuäle deenste an to beden. In wat kulturen höyrt et by gelöyvsgebruken.

Wat de karke der van segt

In wat meyr behöldende kringe magt bepålde lichamelike handelingen neet. Binnen de Roumsk-Katolike Karke sint dat selvbevreydiging, homoseks, verkrachting, horerye, oaverspel un incest. Dat geldt ouk by de meyr behöldende protestanten. Toch is der volgens de roumske karke wal en verskil tüsken seksuäle gerichtheid un et dådwarkelik hebben van seks. De meyste kristelike kringe künnet rechtevoord akcepteren dat lüde homoseksuäle gevölens hebbet. Dit wördt vake samenevat as "y magget et wal weasen mär et neet doon."

De lechtere protestanten sint döärgåns rechtevoord ouk aksepterender as et geyt üm homoseksualiteit un seks buten et hüwelik, de swöärdere ströymingen holdet vaste an dat der in den Bybel steyt dat et 'Des Heeren een gruwel' is, un köäret et stark af.

Vöärlichting

Rechtevoord kryget vöäle kinder van de olden uutleg oaver seks. Ouk up de skolen is et en vast underwarp. In de 18., 19. un 20. eywe wör der neet oaver eküerd, vöäral as de lüde sik dår to deftig vöär achteden. Pas nen dag vöär et huwelik kreagen se dan te höyren wo as et warkeden, as et al verteld wör. Laegere klassen woanden in kleine hüse, wåras genog to seen was.

Vroger kreagen kinder to höyren at seks vöäral vies was un verböäden, terwyl as et binnen et hüwelik verwacht wör. As en etrouwd stel in ne roumsk-katolike gemeynskop neet gauw genog kinder kreagen, kunden se en besöök van de pastoor verwachten. Den höyrden dan of der wat mis was, of dat et stel neet wüst woas et must.

In de lätste hälvde van den 20. eywe is der vöäle veranderd. Dat hevt allens to maken med et wark van de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming. Rechtevoord ligt den nådruk up leevde, wo as seks warket un woas seekdes un swangerskop to vöärkummen sint.

Seksuäle stoornisse

Der sint verskeidene seksuäle problemen bekend. Vake sit dat tüsken de ouren, mär et kan ouk weasen dat et lyf neet medwarket.

• vaginisme - samentrekking van de bekkenboademspyren, wårdöär wat inbrengen lastig is
• dyspareuny - seyrde by et vryen
• frigiditeit/libidoverlees - gin sin an seks
• ejaculatio preacox - vöärtydige sådlousing
• impotenty - penis kan neet styv worden
• retrograde ejakulaty (såd sköt de blåse in, in plaatse van når buten)
• priapisme - altyd nen styven, ouk as de persoon neet upewünden is
• Persistent sexual arousal syndrome - voordan upewünden weasen
• Post-SSRI sexual dysfunction ofwal PSSD. Seksuäle bywarking wat oaver kan blyven nå langdurig inneamen van en SSRI-antidepressivum.
• hyperseksualiteit
• parafily - Oaverkupelenden name vöär as eyne upewünden raket van dinge buten gewoanlik lyvlik kontakt, sou as nen unskuldigen fetisj of in slimmere gevallen nekrofily
• seksverslaving
• nymfomany - by vrouwlüde med unversådigbåren sekslust
• anorgasmy - neet klår künnen kummen, vöäral by vrouwlüde

Wal of neet vruchtbår weasen steyt hyr lös van un wördt neet as stoornis eseen. As nen kearl of vrouwe unvruchtbår blikt to weasen un see as stel toch kinder willet, künnet der rechtevoord up andere wysen dan de natuurlikse weg noch kinder verwekked worden.

Geslachtsseekdes

Döär seks künnet ouk seekdes uutewesseld worden. Wat dårvan uutslutend döär seksuäle nåbyheid. In et neaderlandsk heatet dee seksueel overdraagbare aandoeningen (soa's). Bekende soa's sint chlamydia, syfilis, gonorroe en HIV, wat töt aids kan uutgroien.

Misbruuk

In de westerske samenleaving geldt dat as lywaerdige partyen med et vulle verstand 'jå' segget, dat se dan sunder problemen seks med mekander hebben magt. Dat geldt neet vöär unmundigen under de 18 jår un ouk neet as de eyne van de ander afhangelik is vöär leavensunderhold. Vöär de wet sint anranden un verkrachten strafbår.

Incest

As familyleyden et med mekander doot, heat dat incest. Et is strafbår, want der is språke van afhangelikheid un in wat gevallen künnet de partyen minderjöärig weasen. In verölderde termen heat dit bloodskande.

Pedoseksualiteit

Seks tüsken en vulwassenen un en kind under de 16 is in Neaderland un Belgie verböäden. Sik as vulwassenen anetrökken völen töt nen minderjöären den noch neet geslachtsrype is (pedofily) of nen puber (efebofily), wördt raar up ekeaken in de westerse kultuur un afeköärd. Pedoseksuälen wordet mangs noch upejaagd un verstoaten uut öäre gemeynskop. In de klassike oldheid was ne seksuäle relaty tüsken ölderen un jüngerden neet ungewoan.