Dichtkünst

Fragment van t Ooldsassiske gedicht de Heliand

Dichtkünst, dichten of dichterye (ouk mangs as poesy andüded) is nen künstförm wårin as en gevööl of gedachte uutedrükked wördt med ritmyk, struktuur en klank van ne språke. En stükken dichtkünst wördt en gedicht enöömd, nen maker dervan nen dichter of dichteresse.

Makers van dichterye wendet en antal vaste förme en gebruken an üm verskillende uutleggen an wöörde med te geaven en üm lüde up et gemood te spöälen. Vakebrukede stylfiguren sint rym, onomatopeen en ritme, wårmed as en gedicht ne musikale, sängerige, preykerige of töyvelachtige uutwarking kan krygen. Döär bewüste dübbelsinnigheid, symbolen, irony en andere stylistiske elementen is en gedicht vake up meyrdere wysen uut to leggen. Ouk med metaforen, vergelykingen en metonymy wordet mangs bealden an mekander koppeld dee anders nooit samen solden gån. Dårmed unsteyt ne stapeling van beteakenissen en unverwachtse verbanden. Üm de samenhang in en gedicht van meyrere kupletten to verstarken kan nen dichter der vöär kesen üm oaveral deselvde struktuur an te holden.

Wat lüde under dichtkünst verståt hangt af van de kultuur en de språke wårin as et emaked wördt. In traditionäle westerske dichtkünst volget gedichten vake en strak afemeaten rymskema un en regelmåtig metrum. Wat moderne dichters sint dår klår med en gåt dår jüüst teagenin. See keset vryere förme en richtet sik dan up dübbelsinnigheid. Med de kumst van et internet künnet lüde makkeliker internationaal uutwesselen. Der wördt nu vöäle meyr hen en weader eleynd tüsken kulturen. By vöärbeald de haiku uut Japan is de lätste jåren ouk in de westerske wearld populäär.

Elementen

Rym

Binnen de westerske dichterye is rym et bekendste element. Dårby köst nen dichter wöörde en klanken dee min of meyr etselvde klinket. Vake bouwt nen dichter dee up vöärspelbåre steades in ne sinne in; in de meyste traditionäle förme an et ende. Dit doot se ümdat et meyr höyrbåre samenhang geavt en makkeliker to untholden is (in vroger tyden wörden gedichten döär vertellers hardup uut den kop uutespröäken).

De meystbrukede förm is vulleydige rym, wårby et gröätste deyl van et woord etselvde is, sou as de wöörde lippe en stippe. Ne anderen bekenden form van rym is de beginrym (alliteraty), wårby enkel de beginklank etselvde is, sou as lippe en lös). Ne darde form van rym is enkel den benådrükkeden vokaal terügge to låten kummen (assonanty), by vöärbeald lippe en viske.

Rymen kan in wat språken makkeliker as in anderen, ümdat dee byvöärbeald so warket dat vokalen in de morfology van wöörde oavereyn müt kummen of döärdat se minder vokalen of konsonantklutens hebbet. De rymrykdom van ne språke bepålt vöär en flink deyl wat vöär ne ård dichtkünst der vöäle in vöärkumt.

By alliteraty (beginrym) wordet letters of klanken an et begin van twey of meyr upeynvolgende wöörde herhaald of kört nå mekander. In vroge germaanske dichterye wör dit vöäle bruked. Metrum en beginrym warren en unmisbår deyl van den upbouw van gedichten uut de vrog-germaanske tyd. Den tohöyrder kunde an et verloup van ne sinne al höyren dat der ne alliteraty an sat te kummen. Beginrym kümt good van pas in språken wår as rymstrukturen minder untwikkeld sint.

Ritme

De wysen üm ritme in en gedicht te krygen is in ydere språke en dichterlike tradity anders. Språken gebruket ritme vake up ne vaste wyse, döär aksenten, lettergreypen of moras. In et japansk wordt vöäle mora's bruked. Latyn, katalaansk, fransk, leoneesk, gallicisk en spaansk hebbet lettergreypen van allemål deselvde längde. Engelsk, düütsk en neadersassisk hebbet en vastliggend patroon vöär nådrük. Dårnöäst kan der med intonaty ouk ritme nåmaked worden. Wyders sint der noch tounspråken, so as chineesk en vietnameesk.

Et ritme van ne språke bepålt vöär en grout deyl wo as en gedicht klinkt. Vöär vöäle traditionäle dichtförme ligt dårümme vaste wovöäle lettergreypen ne sinne mag hebben. By metrisk ritme ligt nauköärig vaste wo as nådrük of lettergreypen in herhalende patronen ne sinne magt förmen.

Metrum

In westersk dichtbruuk wordt metrums gewoonlik by mekander söcht an de hande van nen karakteristiken metrisken voot en et antal vöte per regel. Üm dat antal te beskryven gebruket wy greekske termen: tetrameter vöär veer vöte en hexameter vöär ses vöte, by vöärbeald. Nen "jambisken pentameter" is een metrum wat besteyt uut vyv vöte de regel, wårin de belangrykste vootsoorte de jambe is. Dit metriske stelsel kümt uut de greekske dichterye en wör vöäle bruked döär dichters as Pindar en Sappho en groute tragedyskryvers van Atene. Nen "daktylisken hexameter hevt ses vöte de lyne, med as oaverhearskenden voot de "[[[daktyl (dichtkünst)|daktyl]]". Daktyl-hexameter was et traditionäle metrum in greekske episke dichterye, med as bekendste vöärbealden de warken van Homer en Hesiod. Nen jambisken pentameter en daktylheksameter wörden later bruked döär byvöärbeald William Shakespeare en Henry Wadsworth Longfellow.

Homer: romeinsk börstbeald, kopieerd van et oorsprungelike

• jambe – eyn unbeklemtounden lettergreyp vöär ne beklemtounde (a.v. be-stån, be-kend)
• trochee - eyn beklemtounde lettergreyp vöär ne unbeklemtounde (a.v. war-ken, bea-ter)
• daktyl – eynen beklemtounden lettergreyp vöär twey unbeklemtounden (a.v. an-e-brand, weat-en-skap)
• anapest - twey unbeklemtounden vöär eynen beklemtounden lettergreyp (e.g. ver-ge-lyk)
• spondee - Twey beklemtounde lettergreypen nöäst mekander (e.g. hand-breyd, an-kyken)
• pyrrhisk - twey unbeklemtounde lettergreypen by mekander (kümt håste nit vöär, meystal deyl van de daktylheksameter)

Der sint noch heyl wat andere namen vöär vöte, so as de choriambe, nen metrisken voor van veer lettergreypen, med nen benådrükkeden lettergreyp an et begin en eande med twey unbeklemtounden der tüsken. Dissen kümt uut olde greekske literatuur en latynske dichtkünst. Språken dee vöär de metrik verskil maket in klinkerlängde of tounhöygde in steade van of in anvülling up syllabiske aksenten, so as ottomaansk türksk of vedisk hebbet vake vergelykbåre koncepten as de jambe en daktyl üm vake vöärkummende kombinatys van lange en körte gelüden an te geaven.

Al disse vootsoorten wekket ne ård 'kadans', of se nu up sikselv ståt of in samengang med anderen. De jambe, by vöärbeald, is de meyst natuurlike förm van ritme in et neadersassisk en andere germaanske språken. Et sörget vöär en subtil mär stabil versritme. Döär te kyken når metrum kan et underliggende patroon in en vers düdelik worden. Toch gevt et niks gin informaty oaver variaty in klemtoun, tounhöygde en klinkerlängde.

Geleyrden sint der nit uut wo handig et is üm metrum an de hande van 'vöte' te beskryven. Robert Punsky, by vöärbeald, meynt dat de engelske daktylen slim unregelmåtig sint (al sint daktylen belangryk in klassike versen) en beater beskreaven köänet worden as ne ofwesseling van jamben en anapesten, dee volgens em beater by de språke past. Echt ritme is vöäle ingewikkelder as metrum en vöäle lüde hebbet al druk eweasd üm systemen uut te denken wårmed dee ingewikkeldheid untleaded worden kan.

Förme

In vöäle kulturen sint verskillende dichterlike förme untwikkeld. In meyr döärdachte dichtförme sint et rymskema, metrum en andere elementen baseerd up vaste regels. Mangs sint disse regels fråi lös, so as by ne elegy (klaagsang) mär mangs ouk strak formaliseerd, so as by ne ghazal of villanelle. Hyrunder volget en paar dichtförme dee in vöäle språken vöärkommet.

Sonnet

De Engelse toneelskryver en dichter William Shakespeare

Vanaf de latere Middeleywen is et sonnet eyne van de meyst vöärkommende dichtförme. Vanaf de 13. eywe was den standaardiseerd töt veerteen regels med en vast rymskema en logisken upbouw. Do as in de 14. eywe de Italiaanske Renaissance begün, skarpeden den skryver Petrarkus den förm noch wyder an. Syne sonnetten wörden in de 16. eywe oaversatted döär Sir Thomas Wyatt, den dårmed et sonnet in engelske kringe binnenbracht.

En traditioneel italiaansk of petrarkisk sonnet volget et rymskema ABBA, ABBA, CDECDE. Toch is wat variaty möägelik, med name in et lätste sestet. Dår komt ouk CDCDCD vöär. Et engelske of shakespearesonnet volget et rymskema ABAB, CDCD, EFEF, GG. Dårmed köm der en darde kwatryn (grup van veer regels), en afslutend kuplet en meyr möägelikheid üm af te wesselen med rym as in de italiaanske vöärloupers. Engelske sonnetten bruket meysttyds iambiske pentameter, terwyl as in de romaanske språken de elvlettergreyp of aleksandryne de meystbrukede is.

De meyste sonnetten maket ne volta, nen "drai". Hyr wördt en idee ümmedraid, ne vråge uut et vöärgånde beantwoorded (of introduceerd), of et underwarp wyder uutbreided. Dissen 'drai' hevt mangs de förm van nen 'mär'-uutspråke, wårmed et eyrdersegde teagenspröäken of vermödeliked wördt. De italianen hebbet den drai vake tüsken de tweyde kwatryne en et sestet, de engelsken meysttyds by anvang of afsluting van et lätste kuplet.

De Britse dichteres Carol Ann Duffy

By sonnetten wördt vake dacht an hougstånde dichterlike vöärdracht, leavendige bealdspråke en romantik en leevde, meysttyds döär invlood van Petrarkus en de vroge engelske skryvers as Edmund Spenser (wår as wy et spensersonnet an danket), Michael Drayton en William Shakespeare. Den lätsten wördt wyd beskouwd as eyne van de grötste dichters in de engelske geskydenisse.

Toch köänet med den drai ouk genog andere saken bespröäken worden, so as politik (John Milton, Percy Bysshe Shelley, Claude McKay), godsdeenst (John Donne, Gerard Manley Hopkins), oorlog (Wilfred Owen, e.e. cummings), en geslacht en seksualiteit (Carol Ann Duffy). Wyders hebbet en paar postmodernistiske skryvers, so as Ted Berrigan en John Berryman, de gangbåre förm van sonnetten uutedaagd. See skreaven mangs 'sonnetten' sunder rym, gin logisken upbouw of selvs mär de vaste veerteen regels.

Limerick

De limerick is en ård humoristisk gedicht wat besteyt uut vyv regels, dee et rymskema AA BB A volget. Traditionääl sint de A-regels neagen en de B-regels vyv lettergreypen lange. In meyr vryen förm magt et tüsken de söäven en teen lettergreapen weasen in de A-regels en vyv töt söäven in de B-regels. Wat wal vaste steyt is dat alle A-regels eavenvöäle lettergreypen müt hebben. In de eyrste regel kümt meysttyds nen plaatsnaam vöär. In de lätste regel kümt ne ård humoristiske untknouping of slotsumme.