Nama
De Nama (in öldere brunnen ouk wal Namaqua nöömd) sint en volk in Süüdafrika, Namibie un Botswana. See küeret underling de språke nama, eyne van de khoi-kwadispråken, al künnet de meysten ouk afrikaansk. Et namavolk (of nama-khoi) sint de grötste grupe binnen et gröttere khoikhoi-stammenverband. De meysten dårbinnen beståt neet meyr as grupe, behalve de nama's. de meyste namagrupen woanet in midden-Namibie. De andere, kleinere grupen leavet in Namaqualand, wat an beide kanten van de grense van Namibie un Süüdafrika ligt.
Vöär dusenden jåren warren de khoisanvolker van Süüdafrika un Namibie nomaden. De khoikhoi warren herders un de san jagergadderers. De nama höyret by de eyrste grupe. See woanden anvangelik rund Oranjerivyr in et süden van Namibie un et noorden van Süüdafrika. De eyrste kolonisten nöömen öär hottentotten. Öären alternativen name, namaqua, kümt döärdat de khoikhoispråke et achterplaksel 'kwa' gebrukt üm ne steade an to düden (en gebruuk wat ouk by andere süüdafrikaanske volker te vinden is, sou as de Grikwa).
Geskedenisse
[bewark | bronkode bewarken]In april 1652 küm den hollander Jan van Riebeeck, nen beambten van de Vereynigde Oustindiske Kompagny, med 90 man an wal in Kaap de Gode Hoape, üm ne neadersetting to bouwen. Se tröffen der de khoikhoi, dee as dår al dusend jår woanden.
De khoikhoi deaden as herders veyholden med nguni-vey. De streake was der good vöär, med genog water vöär de beyste. See un de san, de jager-gadderers, löypen mekander niks in de weg.
Van Riebeeck had eyrst gin interesse in et land. Se warren ja up döärreise når Indonesie un musten underweagens eaten un drinken anvüllen. Se hoapeden to handelen med de khoikhoi, mär dat vröär em up den emmer. Der untstünd disterye. De hollanders nöämen et land in un stichtden der selv buurderyen. De nama musten der warken. Öäre eygene beyste mochten neet meyr by et water, behalve as se vöär de hollanders warkeden.
De kolony groiden stöädig gedurende de 18. un 19. eywen, un de nama wörden wyder nå et noorden hen, Namibie in edreyven. Dat was düütsk koloniaal gebeed.
Stamhöyvd Hendrik Witbooi leidden syn volk vanuut Gibeon et Damaraland in vanaf juni 1884, un stichten ne neadersetting in Hoornkrans. Dår woanden de herero al, un dee löäten sik dat sou mär neet geworden. Under Stamhöyvd Maharero kümmen dee in et gewäär. Maharero had en paar månd eyrder al med de düütske kolonisten beküerd at dee öär beskarmen solden. Witbooi wüst der van, mär tröäk der sik niks van an. Ouk had hee et in et mot med andere volker in de streake. Hee wolde ne vaste steade vöär syn volk.
De düütskers wüsten neet good wat se der med an musten. As se niks deaden solden se öäre gelöyvwaerdigheid un grip up de kolony kwytraken. Et düütske koloniale bestüür wolde düs rap en ende an de dunderye tüsken de herero un de Witbooi-nama.
Juni 1886 skreav Reichskomissar Göring nen breev an Witbooi. Of hee neet weaderümme wolde når syne geboardesteade üm in vreyde to leaven. Ouk nöydigden hee em in nen lateren breev uut vöär en vreadesoaverleg by Walvisbaai. Se kreagen nen breev van Witbooi weaderümme dat hee en vry stamhöyvd was un dårümme niks verplicht. Hee verantwoorden sik enkel vöär God.
In 1888 skreav Göring nen breev an Otto von Bismarck, dat et der 'neet heyl best uutsaggen', un neet vöäle later noch nen breev an Witbooi dat et oorlog kunde worden as den de bukse neet upbünd. Ouk en anbud van geld kunde den höyvdman neet afkoupen. Vanaf 1889 wörden der voordan meyr düütske soldåten in Namibie eleygerd. In 1893 stelden keiser Willem II Curt von François an as nyen landshöyvdman van de kolony. Den meynden at syne vöärgangers tovöäle med Witbooi med hen enöäld hadden un dat hee tovöäle babbels had. Enkel swåre måtregelen solden Witbooi oavertügen.
Under drük van de koloniale oaverheid satten Von François up den 12. april 1893 nen verraskingsanval in. De nama hadden töt dan to meynd at Von François dår neet anwolde. 214 soldåten hadden den updracht ekreagen üm "de witbooinama to vernetigen." Töt dan to had Witbooi altyd good uutekeaken üm gin düütskers ümme to brengen. Nu must hee wal. En jår lange deaden de nama niks as steakanvallen up de düütske leygerbasis, wårby as se paerde un ander vey stöälen. Teagen et ende van 1893 nöäm Theodor Leutwein et oaver van Von François. Hee had den updracht to undersöken wårümme as et mär neet lükkeden üm de nama der under to krygen. Juli 1984 vröög Leutwein üm 250 soldåten. Dårmed kreag hee de nama der under, ümdat dee gin koagels meyr hadden. De engelsken by de Kaap un Walvisbaai wolden öär neet meyr helpen. Hendrik must ne beskarmingsoavereynkumst teykenen un syn volk under düütsk beheyr stellen.
Volkermoard up de Nama un Herero 1904 - 1908
[bewark | bronkode bewarken]
In juni 1904 must Leutwein den kråm inpakken un stelden keiser Willem Lutenant-Generaal Lothar von Trotha an. Net as synen vöärganger Von François meynden Von Trotha at de dunderye in de kolony enkel med geweld upelösd kunde worden. Syn idee was üm mär heylemål af to rekkenen med alle afrikaanske stammen in de kolony.
Want ouk de herero warren in upstand teagen de kolonisten ekümmen, ümdat de düütske kolonisten de herero swår misbrukeden un mishandelden. See brachten sou'n 100 düütske soldåten ümme. By de Slag by Waterberg in 1904 dreyv Von Trotha de herero de wööste in, wåras se störven an uutdröyging. In oktober undergüngen de nama enselvde lot. In de eyrste fase van de volkermoard störven tüsken de 24.000 un 100.000 herero un 10.000 nama in de wööste, ümdat de düütske soldåten öär dår vastehölden. Der gåt verhalen dat der skeletten evünden wörden by 13 meter depe gaeter in de wööste. Dår hadden lüde vergeyvs når water esocht.
Do as de volker sik oavergavven, musten se warken in strafkampen. Dår störven noch es dusende an uutpütting, seekde un mishandeling.
Kultuur
[bewark | bronkode bewarken]
Döärgåns doot de nama an gemeynskoppelik landbesit. Musik, dichtwark, döönkes un verhalen vertellen höyrt der by. Wat verhalen un gesangen wordet al eywenlange mundeling döäregeaven. Se sint bedreaven in handwark sou as leaderbewarken, mattenmaken un musikinstrumenten (sou as reedfloiten), upsmükkerye, aerdewark un pötte van skildpadskilden.
De meyste nama in südelik Namibie hebbet seyd de düütske koloniale tyd gin eygen land meyr. Namibiske oaverheid wördt dervan beskuldigd by et herverdeylen van et land andere namibiske volker vöär te trekken.
Kleyder
[bewark | bronkode bewarken]Net as de herero hebbet de nama kleydingsstylen van de kolonisten oaverenöämen. Vrouwlüde loupet vake in lange kleyder uut de europääsk-viktoriaanske tyd. Rechtevoord is et en vöärnaam underdeyl van de nama-kleyderdracht.
Hüse
[bewark | bronkode bewarken]De nama woanet in hütten dee as se in et nama haru oms un in et afrikaans matjieshuis nöömt. Ne runde hütte van ryk versyrde, evlöchtene retene matten oaver en geraamde van täkke. Se wordet vöäral gebruked vöär upslag, koaken un üm in to slåpen, de rest van et namaleaven is in de butenlucht. Ouk turisten wordet der mangs in underebracht.
Gelöyv
[bewark | bronkode bewarken]Döär jårenlang wark van sendelingen sint de meyste nama öär traditionäle gelöyv kwyt. De meysten sint rechtevoord kristelik, mär et grötste deyl van de muslims in Namibie sint to vinden under de nama.