Maja (volker)

De Maya of Maja sint ne grupe inheymske volker in Middenamerika. De olde maja-beskaving wör förmed döär leaden van disse grupe. De hüdige maja stammet af van lüde dee as in disse streake woanden. De maja van vandage den dag woanet in et süden van Meksiko, Guatemala, Belise, un et westen van El Salvador un Honduras.

'Maja' is en gaddername vöär verskillende volker. De lüde dee as der med anedüded wordet, nömet sikselv neet sou. In et verleaden vünden se sik geheyls neet verwant med mekander. Allemål hadden se weader andere språken, gebruken un en eygen kulturäle geskedenisse. De name likt afeleided to weasen van de olde stad Mayapán.

By anvang van den 21. eywe wör et totale antal maja skatted up sou'n 7 miljoon. Guatemala, Süüdmeksiko un et skeereiland Yucatán, Belize, El Salvador un et westen van Honduras hebbet verskillende oaverblyvsels van öäre olde arvgood weaten to beholden. Vöäle maja doot vulleydig med in de verwesterde Mestizo-samenleavingen van de landen wårin as se woanet. Summigen blyvet vaste holden an olde majaanske gebruken un spreaket ouk noch verskillende majaanske språken.

Yucatán

Eyne van de grötste grupen maja woanet up et skeereiland Yucatán. Dårup ligget, nöäst et land Belise, de meksikaanske ståten Yucatán, Campeche un Quintana Roo. Disse lüde nömet sikselv 'maja', sunder underverdeyling (anders as in de houglanden van westelik Guatemala). See spreaket wat antropologen 'jukateeksk maja' nömet, mär wat se selv gewoanweg 'maja' nömet. De meyste majaspreakers künnet ouk spaansk as tweyde of selvs eyrste språke. Der is gin düdelikheid of de lüde nu gewoan 'maja' of 'majaansk' enöömd müt worden.

oxlahun ahau u katunil u 13 he›cob cah mayapan: maya uinic u kabaob: uaxac ahau paxci u cabobi: ca uecchahi ti peten tulacal: uac katuni paxciob ca haui u maya-bulub ahau u kaba u katunil hauci u maya kabaob maya uinicob: christiano u kabaob "Ahau was den katun by et stichten van de cah van Mayapan; dårümme wörden se maja-kearls enöömd. In 8 Ahau wörden öäre landen verwöösted un seeselv verspreid oaver et land. Ses katun nå öäre verwöösting heaten se gin maja meyr; 11 Ahau was de name van den katun do as de maja-kearls gin maja meyr nöömd wörden un kristenen heateden."

Språkenkünnigen nömet et jukateeksk of jukateeksk maja üm et apart to holden van andere maja-språken. Döär dit underskeid wordet de lüde ouk wal es as jukateekske maja anedüded, mär et wist enkel up de språke. De jüüste name is eynvoldigweg 'maja' (neet maja's of majanen). Jukateeksk maja is eyne språke in de maja-språkenfamily. Wydere verwarring unsteyt döärdat majavrouwlüde dee in traditionäle kleyder loupet sikselv meysttyds mestiza nömet un neet maja.

Üm sikselv to underskeiden gebruket de lüde ne wyse dee Juan Castillo Cocom 'etnoeksodus' nömet - selv-benöming hangt by de maja af van de ümstandigheiden. Se höyret volgens sikselv neet by eyne grupe by an, vake üm neet buten eslöäten un diskrimineerd to worden.

De inheymske jukateken kreagen vöär et eyrst med de europeanen to maken do as en spaansk skip vergüng un de seylüde anspöölden in 1511. Eyne van de seylüde, Gonzalo Guerrero, is van bekend at he med ne majavrouwe trouwden un en gesin stichteden; hee wör selvs en krygsanvoorder in den postklassiken majaansken ståt Chetumal. In 1517 leidden Córdoba nen verkenningstocht når de streake. Grijalva volgden in 1518 un Cortés in 1519. Tüsken 1528 un 1540 mislükkeden verskillende underwarpingspogingen van Francisco Montejo. Syn söäne, Francisco de Montejo den Jüngeren, vergüng et al neet vöäle beater: by de invasy van Chichen Itza kümmen 150 kearls ümme. Uutendelik lükkeden et döärdat de inheymsken neet bestand warren teagen europääske seekdes un döärdat Montejo den Jüngeren inheymske krygers uut Campeche un Champoton rekruteerden. Hee spöälden et up de underlinge uneynigheid tüsken de Xiu Maja un de heyrskers van Cocom un satteden se teagen mekander up. In 1542 gavven et westelike deyl van Jukatan sik oaver. Teagen 1570 völ Chichen Itza.

Van oldsher kreag et ousten van et skeereiland minder invlood van de spaansken as et westen. In de 21. eywe spreaket up et jukateekske skeereiland tüsken 750.000 un 1,2 miljoon lüde maja. Mär wal dree mål souvöäle hebbet majawörtel en olde adelike maja-achternamen, al spreaket se de språke neet. De achternamen sint under meyr Pech, Camal, Xiu, Ucan, Canul, Cocom un Tun, un dee ståt al in breven uut de 16. un 17. eywe når den köäning van Spanje.

In de 19. eywe kümmen de jukateken in upstand in wat nu de Kasteoorlog van Yucatán heat. Et was eyne van de best elükkede inheymske upstanden un de majaståt Chan Santa Cruz wör selvs nen set as unafhangelik erkend döär et britske ryk, vöäral vöär den handel med Britsk Honduras.

Guatemala

In Guatemala is 42% van de bevolking maja. Se hebbet noch alle dage to maken med diskriminaty un underdrükking. De grötste majagrupen woanet in et westelike hougland, un sint under andere de volker achi, akateek, chuj, ixil, jakalteek, kaqchikel, kʼicheʼ, mam, poqomam, poqomchiʼ, qʼanjobʼal, qʼeqchiʼ, tzʼutujil un uspanteek.

Up de laegvlakdes van Alta Vera Paz, Peten un in Westbelise woanet de Qʼeqchiʼ. Döär eywenlange landunteygening, afvoring un underdrükking sint de Qʼeqchiʼ-gemeynskappen slim verspreided. Nå de Kʼicheʼ sint se de grötste majagrupe in Guatemala un eyne van de meyst verspreide in Middenamerika.

In Guatemala wör noch töt deep in de 20. eywe vastehölden an de verdeyling dat inheymske volker andere rechten hadden as spaanske afstammelingen. As nen maja der vöär köäs um med to doon an et westerske bestån, begün he underan den socialen lädder. Dårümme begünden de meyste maja der mär neet an. Dat hevt der to leided dat vöäle inheymske gebruken un traditionäle kleyderdrachten bewård ebleaven sint.

In et süüdoustelike grensgebeed med Honduras woanet groupen as de chʼortiʼ. In et noordelike laegland van Petén woanet de Itza. Öäre språke is souwat uutestörven, mär öäre wyse van land- un buskbouw un kennis van medicinale planten gevt vöäle informaty oaver wo as de maja leavden vöär at de kolonisten et oavernöämen.