Kreoolsproake

Brödken in t Guadeloupekreool: "Heanig an, hier spölt keender." Letterlik steet dr: "Buurt voot op. Kleaine leu spölt hier." Doaroet blik t beeldende karakter van de sproake

Ne kreoolsproake (meesttieds kortweg kreool eneumd) is ne stabiele, natuurlike sproake dee't is ontstoan duur t vermengn van twee of meardere, totaal verskilnde ooldersproakn. t Verskil met pidginsproaken is det kreoolsproakn duur keender as modersproake leard wordt en vake n breed dreagvlak hebt (in alle deankboare situasies gebroekt köant wordn), terwiel pidgins allene vuur bepoalde doelen gebroekt wordt, bievuurbeeld allene vuur haandel. Kreoolsproakn zeent dus feaitelik wieter oontwikkelde pidginsproakn.

De wöardeskat van kreoolsproakn besteet oet wöarde van de ooldersproakn, met vake dudelike verskoewings in oetsproake en betekenisse. Van de aandere kaante hef de grammatika vake op zikzelfstoande kenmoarkn dee't ofwiekt van de ooldersproakn. Meestal keump de wöardeskat van de oawerheersende groep en de grammatika van de oondergeskikte groep, as dr tenminste zonne verdeling kan wordn maakt. Dit wörd t meest dudelik in de sproakn dee't vuurmoalig slaawn hebt ontwikkeld. Jamaikaans Patwa bv. hef vuurnamelik wöarde oet t Engels met ne West-Afrikaanse grammatika. Haitiaans Kreool hef Fraanske wöarde met West-Afrikaanse grammatika.

Ontstoan

As twee groepn met twee verskilnde sproakn saamnkomt, mer dee't duur de situasie edwungn wordt met mekoar te kuiern (bv. in slawerieje, nen slaaf met nen slaawnhaandelder) ontsteet ne mengsproake; n pidgin. Dit pidgin hef gin modersprekkers. De sprekkers van t pidgin kriegnt keender, dee't oet noodzaak dit pidgin ook leart, as modersproake. De keender goat t pidgin vearder oetbreaidn en t in t dageliks leawn gebroekn. Vanof det oognblik is t ne kreoolsproake.

Dekreolisasie

Duurdet kreooln vake as "slechte variaantn" van de ooldersproakn wördn ezeen en wördn ontmodigd, zeent völle kreoolsproakn vandaag n dag oetstörven. Duur deezelfde ideejn ontsteet dr ook vake dekreolisasie. Hierbie meant sprekkers van n kreool det ze öare sproake mut anpasn noar de "korrekte" ooldersproake, en doarumme bepoalde eegnskopn van öare kreoolsproake anpast of vort loatt. De kreoolsproake geet doarduur steeds mear op de ooldersproake liekn. Dit hef dr oonder mear too leaidt det dr in Jamaika zelfs al n Jamaikaans Standaard Engels is.

Verloop

Vake is t gebroek van kreoolsproakn verskilnd per situasie. De belangrieker t gesprek, de meender kreoolwöarde of -oetsproake dr wörd gebroekt. Sprekkers veult zelf an wonnear at ze vonne wöarde wal of nit mut gebroekn. Dr is dus vake n geleidelik verloop van volledig kreool met de familie en in de legere sosjale klassen noar n volledig gebroek van ne ooldersproake in situasies dee't mear um t lief hebt. Ne oetzeundering hierop is t Jamaikaans Patwa, wat aal mear anzeen krig.

Vuurbeelde

Bekeande vuurbeelde van kreoolsproakn zeent t Afrikaans (Neerlaands kreool), t Jamaikaans Patwa (Engels kreool), Sranantongo (vnl. Engels kreool, mer met völle Neerlaandsen invlood) en t Papiamento (ne mengeling van Spaans, Portugees en redelik wat Neerlaands).

Bekeande sprekkers

Wellicht de bekeandste sprekker van ne kreoolsproake (Jamaikaans Patwa) was Bob Marley. Duurdet reggaemuziek, Jamaika en Patwa direkt an mekoar verbeundn zeent, wörd de meeste reggaemuziek ezungn in ne kreoolsproake. Zelfs aandere, nit-Jamaikaanse reggaeärtieste mett zik n Patwa-akseant an, zo as Gentleman oet Duutslaand, Alborosie oet Italië en Jabaman oet Noorweagn. De bands Alfa Blondie en Tiken Jah Fakoly doot heuwdzakelik in Fraans Kreool zingn.

Twee internasjonale suuksesfilms maakt gebroek van kreoolsproake. t Woarzegnde karakter Tia Dalma in Pirates of the Caribbean sprek verdan in Kreool, en in de komediefilm "Cool Runnings", oawer t eerste Olympiese Jamaikaanse bobsleeteam, sprekt de heuwdpersoonn met n patwa-akseant met hele stukn kreool.