Naar inhoud springen

COVID-19

Verwysingen bewarken
Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
(döärstüürd vanaf "Koronavirus van 2019")

ACHTET DER UP: Dit artikel is vöär nu noch vulleydig baseerd up et neaderlandske Wikipedia-artikel. Vöär information oaver de düütske kyk up de saak verwyset wy ju döär når de platdüütske of hougdüütske Wikipedia.

Eskulaap WIKIPEDIA kan der nit vöär instån dat de inhold van artikels kloppet.
As jy wat mankeret, kün jy et beste eaven by een dokter angån.


COVID-19, wat steyt vöär coronavirus disease 2019, is ne oaverdraegbåre seekde dee untsteyt döär et koronavirus SARS-CoV-2. Geleyrden gåt der vanuut dat et ne zoönose is, ne seekde dee van deers up lüde oaverdraegen is. De seekde döäk up teagen et ende van 2019. Vanaf den 11. määrt 2020 wör der spröäken van ne pandemy.

Untdekking

[bewark | bronkode bewarken]
Tydlyne van wearldwyden spreid van COVID-19.

De seekde wör vöär et eyrst vastesteld döär doktoren in Wuhan, de höyvdstad van de chineeske provincy Hubei. De eyrste seken hadden ne lunguntsteaking wårvan den oorsaak nit düdelik was. Up den 30. december 2019 wårskowden dokter Li Wenliang syne kollega's vöär nen uutbraak van disse seekde. Dårnå güng et rap. De bevolking had der gin weaderstand teagen en vöäle internationale reisigers dröägen et oaver ver med, sodat up den 11. määrt 2020 de Wearldgesundheidsorganisation (WHO) bekend makeden dat der officiääl ne pandemy, ne wearldwyde seekde, hearskeden.[1]

Naam

[bewark | bronkode bewarken]

Up den 11. februari 2020 makeden de WHO bekend dat de seekde dee van et virus kümt de naam COVID-19 kreag, ne afkörting van coronavirus disease (koronavirusseekde) med et jårtal van untdekking. Direktöör-generaal Tedros Adhanom Ghebreyesus van de WHO seade at der nen name nöydig was den as nit verweys når ne steade, deer of lüde. Ouk must de name uutspreakbår weasen.[2]

UP deselvde dag köm de warkgrup vöär koronavirussen van et Internationale Kommittee vöär Virustaxonomy (ICTV) med den name ‘severe acute respiratory syndrome coronavirus 2’ vöär et virus selv, afkörted töt ‘SARS-CoV-2’. Et leak ja stark up et SARS-virus wat officiääl ouk dissen name drägt, mär dan sunder et anvogende nummer 2.

Oaverdracht

[bewark | bronkode bewarken]

Oaverdrachtswyse

[bewark | bronkode bewarken]

Lüde draeget de seekde by mekander oaver (besmettet mekander) döär dröppelinfektion uut de luchtweagen. Et virus sit in spye, wat döär hoosten en proosten uutstoaten wördt. Dokters rådet an üm tüsken eyn en twey meter afstand van mekander te holden. By mediske behandelingen, so as intuberen, köänet oaverdraegbåre aerosolen untstån. Et besmettede slym kan ouk med de handen up slymvlesen van anderen terechtekommen. Et vermoden besteyt dat slym ouk uppervlakdes kan besmetten en so indirekt ouk up anderen terechte kan kommen.[3]

Oaverdracht döär uutwarpselen is nit seaker, mär wal bekend van de verwante seekde SARS. Wo lange as et virus buten een menskenlyf besmettelik blivt is undüdelik. Van andere virussen is bekend at dat slim afhangt van luchtvuchtigheid, temperatuur, ultraviolette stråling, de ård van et uppervlak wårup as et virus landet, de dröppelgrötde en wovöäle virusdeylkes as der anvangelik löskommet.

Oaverdracht up kinder via börstvoderen of by bevallingen wår as de kråmhülpe de handen good ewasked hevt, sint nit bekend.[3]

et virus verdübbelt sik depe in de lungen en boaven in den hals. Dat lätste is ne möägelike verklåring wårüm as lüde med lechte kenmarken van COVID-19 de seekde al köänet oaverdraegen.[4]

Inkubationstyd

[bewark | bronkode bewarken]

De mediaan van de inkubationstyd is ungevaer vyv dage, med uutsketers van eyn töt twaalv dage. Vöär de seakerheid wördt ne afsünderingstyd van veerteen dage anhölden. chineeske undersökers hebbet ouk inkubationstyden van 24 dage melded.[5]

Asymptomatiske besmetting

[bewark | bronkode bewarken]

Der sint awysingen dat eyne de seekde kan oaverdraegen up anderen vöärdat hee kenmarken van de seekde hevt (asymptomatisken oaverdracht).[6] Wo lange of ymand de seekde noch kan döärgeaven nådat hee seke hevt eweasd, is noch nit düdelik.

Döärgeavgetal

[bewark | bronkode bewarken]

Nen draeger van COVID-19 gevt in unbeskarmde grup de seekde döär an 2,2 lüde.[7] So lange as dat getal grötter blivt as 1, blivt de seekde sik uutbreiden. Wördt et getal kleiner as 1, starvt de seekde uut.

Kenmarken

[bewark | bronkode bewarken]
Ernst van de symptomen bij degenen waar COVID19 is gediagnosticeerd in China[8]
Longontsteking met melkglasachtige veranderingen in beide longen (CT)

De seekde likt up de griep (fever), med kenmarken as koorts, hoosten, achter den ådem weasen, searde in de spyren en mödeheid.

Up grund van de kenmarken dee 55.924 testede personen in undersöökshüse löäten seen, köm de WHO up den 20. february 2020 med de volgende kenmarken: koorts (87,9%), dröygen hoost (67,7%), mödeheid (38,1%), sputum (lungenvucht) upgeaven (33,4%), kortådemigheid (18,6%), kealensearde (13,9%), kopsearde (13,6%), spyrsearde (14,8%), kölde beavingen (11,4%), beruurdheid en spyen (5,0%), dichte nöäse (4,8%), dünne untlasting (3,7%), blood spyen (0,9%), en bindvleesuntsteaking (0,8%).[9]

De seekde kan de lungen antasten döär virale vermeyrdering, een te stark terügvechten van et afwearsysteem en afbreaken van et lungenweavsel.[10][11] In slimme gevallen kümt der virale lunguntsteakinge van, acute respiratory distress syndrome (ARDS), sepsis, uutval van de neren en septisken skok med möägelik doudeliken afloup.

De meyste lüde med COVID-19 hebbet in et geheyls gin verskynselen of mild töt måtig. See begint tüsken ses töt twaalv dage antistoffen te maken[12] en sint dårnå (vöär ne tyd) bestand teagen et virus (immuun). Lechte klachten sint nen searen hals, lechten hoost en lechte uphöyging van lyfstemperatuur tö 38,0 °C. Måtige kenmarken sint vöäral lungunsteakinge dee sunder sekenhuusupname vanselv weader oaver gåt.

Oorsaak

[bewark | bronkode bewarken]

Net as by et SARS-virus infekteert SARS-Cov-2 lüde med serineprotease TMPRSS2 en dringet by de ACE 2-receptoren de cellen binnen.[13] De bindingsstarkde van SARS-CoV-2 is teen töt twentig mål so stark, wat ne verklåring kan weasen vöär de houge oaverdrachtsgråd van menske töt menske.[14][15]

Vaststelling

[bewark | bronkode bewarken]

Undersökers tested ouk up bakteriäle infektionen en gryp üm te kyken of disse oorsaken uutesloaten worden köänet.

PCR-test

[bewark | bronkode bewarken]

De standaard vaststellingsmetode is de ümdraide polymerasekeatenreaktionstest (RT-PCR) up een lungenvuchtmonster of nen nasofaryngealen uutstryk.[16] De vaststelling 'COVID-19' volget de richtlyne van et neaderlandske RIVM up den 12. määrt 2020 up de volgende wyse: ‘Alle lüde wårby as med RT-PCR up twey targets lös van eynander ne infektion med SARS-CoV-2 is vünden, lös van of se voldoot an kliniske of epidemiologiske richtlynen vöär verdenking.’[17]

De test wördt in twey verskillende undersööksinstellingen. Nen test duurt ungeveyr ses uur. Ouk in byspringende laboratoria (sekenhüse wat selv köänet testen) doot se testen üm te vöärkommen dat lüde lange untested up de intensive verpleyging ligget.

Der is nen test med wårneamingstyd van 5 minuten.[18][19]

Mangs wördt nå herstel noch COVID-19 evünden. Dat kan wean döärdat de test nit good uutevoord is. Ouk kan et weasen dat de test te gevölig is en der noch kleine achterbleavene virusdeylen vünden wordet. Dat geböärt ouk noch wal es med andere luchtwegvirussen.[20]

Serologiske test

[bewark | bronkode bewarken]

Een antistof neamt de oaverdrachtskracht van et virus weg. Der is nen monoklonalen antistof teagen SARS-CoV-2 untdekked wat kan helpen by et vinden en teagengån van COVID-19.[21][22] Der köänet een medicyn en vaststellingstest med maked worden. Et maken van dat lätste kan gauer as et eyrste. As medicyn blivt den antistof een paar weaken in et lyf, sodat nen seken beater worden kan, mär nit üm et virus altyd buten te holden (passive immuniteit). Et beste kan nen seken selv immuniteit upbouwen. In Neaderland hevt de bloodbanke Sanquin ankundigd dårmed te testen under bloodgeavers.[23]

Radiology

[bewark | bronkode bewarken]

By röntgenundersöök kan ne verdenking van lungunsteaking by ne normale upname wysen up COVID-19. As dat vastesteld is, maket undersökers een komputertomografy, ümdat den veranderingen löt seen dee up ne normale röntgenfoto nit te seen sint.[24] Kenmarkend vöär COVID-19 sint undöärsichtige, melkglasachtige veranderingen in et longparenchym. In wat gevallen kan ne CT-Skän rapper en düdeliker uutsluutsel geaven as ne PCR-test.[25] Radiologen uut Changsha nöömt meyrdere gevallen wårby as COVID-19 med ne CT-Skän vünden wör terwyl as ne RT-PCR-test eyrst noch angavven dat de patient gin COVID-19 had. Pas nå meyrdere PCR-tests bleaken dee et toch te hebben. By ne epidemy kan dårümme as triagestrategy ne typiske CT-uutslag readen weasen üm rap med behandeling te beginnen, ouk as de RT-PCR-test (nog) gin positive uutslag gevt.[26]

Behandeling

[bewark | bronkode bewarken]

Vöär de seekde is noch gin geneysmiddel bekend. Dårümme wordet seken in (huus)afsündering stelled. Wal köänet verskynselen indamd worden, sodat et afweyrstelsel tyd krigt üm teagen et virus te vechten. Der loupet vöäle undersöken når of bestånde medicynen vöär andere medicynen ouk köänet warken en når et maken van nye medicynen en vaccins.[27]

Vöärloupigen råd

[bewark | bronkode bewarken]

Up den 3. määrt 2020 råden et RIVM versorgers an dat se by måtige töt slimme COVID-19 köänet kesen vöär chloroquine by vulwassen lüde of ne kombination van ritonavir/lopinavir by kinder under teen kilo. By swåre COVID-19 kan chloroquine en remdesivir bruked worden. Töt nu to is der noch gin weatenskappelik bewys dat disse stoffen warket by COVID-19. Ouk bywarkingen sint noch nit bekend. Dårümme müt seken eyrst uutelegd krygen wat et inhöldt vöärdat se jå segget up behandeling hyrmed.

By slim seken kan de seekde wydere problemen upwekken, so as ne bakteriäle superinfektion. Dårteagen kan antibiotika todeend worden.

Eksperimentele geneysmiddelen

[bewark | bronkode bewarken]

By slimme infektionen köänet möägelik bestånde middelen vöär andere seekdes en virussen bruked worden, so as malaria (chloroquine), ebola (et noch in testing weasende rendesivir) en hiv (lopinavir/ritonavir). Verskillende undersöke når de warking van disse en andere stoffen loupet noch, mär hebbet noch tyd nöydig üm der wat oaver te können seggen.

Chloroquine en hydroxychloroquine

[bewark | bronkode bewarken]

Up den 17. february 2020 wör bekendmaked dat chloroquine by tests in et laboratorium warkeden teagenCOVID-19. Et wör tested in meyr as 10 sekenhüse in Beijing en in de chineeske provincys Guangdong en Hunan. Laboratoriumundersöök wist uut dat chloroquine warket teagen et virus. Binnen een lyf kan de nöydige koncentration ehaald worden. De undersökers beveylet een klinisk undersöök an. De uutkomsten hebbet noch nit in een weatenskappelik tydskrivt estån en de persberichten gåt nit deper in up de effektiviteit, bywarkingen en statistiske signifikanty. De probeersels med chloroquine warren begünnen vanweage resultåten by de SARS-epidemy van 2004.[28]

Seyt määrt 2002 löpt der by de Ryksuniversiteit van Grönningen ne prove med chloronquine, wat töt de jüüste deylkesgrötde fyn emålen wördt en med ne inhalator inådemd müt worden, sodat et medicyn depe in de lungen terechte kümt.[29] So wördet et medicyn specifik lokaal anwended in lungen dee döär korona antasted sind. Et medicyn solde so nit bloots geneysen, mär ouk beskütten.[30]

In Frankryk düt Didier Raoult, nen specialist by tropiske infektionsseekdes, hydroxychloroquine en azithromycine geaven an seken. Volgens em wördt 75% van de behandelden binnen ses dage beater. Van de kontrolegrup was 90% noch seke.[31][32] Andere weatenskappers twyvelt slim an syne wyse van undersöken en de slotsummen dee as hee dår uuthaalt.[33][34]

Et nauw verwante medicyn hydroxychloroquine is wearldwyd registreerd vöär under meyr reumatoide artritis, systemiske lupus erythematodes en ouk vöär akute anvallen en profylaxe van malaria, veroorsaked döär Plasmodium vivax, P. falciparum, P. ovale en P. malariae.[35]

Den amerikaansken president Donald Trump gelöyvt an dit middel sunder dat der weatenskappelik bewys is vöär de warking. De FDA deade der em den bård af vöär nit-registreerd gebruuk van dit geneasmiddel by de profylaxe en geneasing van COCID-19. Et middel is oaver de heyle wearld te krygen, mär lyk as chloroquine noch nit goodeköärd vöär disse andoning.[36][37] Meyrdere lüde sint uut de tyd ekömmen nå dat se et middel selv enöämen hadden en dårvan bywarkingen kreagen hadden.

Antivirale geneysmiddelen

[bewark | bronkode bewarken]

Ne direkte behandeling vöär et virus is der noch nit. Mär bestånde antivirale geneysmiddelen wordet tested up warksaamheid. Et geyt hyr üm proteaseremmers so as indinavir, saquinavir, lopinavir, ritonavir en camostat, de RNA polymerase-inhibitor remdesivir, en de grypmedicynen oseltamivir en interferon beta.[38] [39][40]

Immunostimulant

[bewark | bronkode bewarken]

In Belgie undersöket se sargramostim, een medicyn wat al seyd 1991 up de markt is. Hyrby kyket se of nen rekombinanten granulocyten makrofagen kolonystimulerenden faktor (GM-CSF) ouk as immunostimulator warket.[41]

Vaksin

[bewark | bronkode bewarken]

Seyt january 2020 warket meyrdere organisationen en bedryven an ne inenting vöär et SARS-CoV-2 virus. Hyrvöär müt prekliniske en kliniske undersöke dån worden, wat een jår töt anderhalv jår kan duren.[42][43][44][45][46]

De Koality vöär Vernying in Epidemyenvöärbereidheid (CEPI) understüttet drey underneamingen:

  • De amerikaanske National Institutes of Health (NIH) güng samenwarken med et biotechnologybedryv Moderna um een vaksin te maken. Se hoapet in mei 2020 med produceren up groute skåle te künnen anvangen. See willet een RNA-vaccin maken wat oavereyne kümt med et uppervlak van et koronavirus.
  • De Universiteit van Queensland (UQ) höldt sik gangs med een molekuläär DNA-klemvaksin med genetisk verbeaterde virale eiwitten dee as sik gedraeget as et koronavirus selv, wårdöär de afwear van et lyf starker reageert.
  • Et kanadääske gesundheidsweasen gavven tostemming an Vaccine and Infectious Disease Organization – International Vaccine Centre (VIDO-InterVac) üm in een unafhangelik projekt een vaksin te maken. Määrt 2020 wil VIDO-InterVac beginnen med et produceren en et testen up deers. Testen up lüde steyt vöär 2021 up de planning.

Bloodplasma

[bewark | bronkode bewarken]

Mangs kan an lüde dee beater wörden sint vrågd worden üm blood te geaven vöär dringende gevallen, sodat dee med antistofryk blood behandeld worden köänet. Ouk kan der wellicht een vaksin med emaked worden.[47] De bloodbanke is gangs üm een serum med antistoffen te maken.[48]

Beådeming

[bewark | bronkode bewarken]

Een paar seken müt ekstra suurstof krygen med beådeming. Möägelik dårby ouk med verneyvelen, uutsugen, links- en rechtsümme up de syd, buuk en rügge liggen en hülpe by et rechtup setten en by hoosten. Tydens de koronapandemy köm hyrdöär een tekort an beådemingsapparaten. De Techniske Universiteit van Delft warket an een ådemapparaat vöär koronaseken[49] en der sint ouk al meyrere open source-oplössingen te krygen.[50][51]

Referensys

[bewark | bronkode bewarken]
  1. ↑ (en) Tedros Adhanom Ghebreyesus; WHO Director-General's opening remarks at the media briefing on COVID-19, citaat: "We have therefore made the assessment that COVID-19 can be characterized as a pandemic.", bekeaken: 14 maert 2020
  2. ↑ (nl) WHO noemt ziekte die coronavirus veroorzaakt COVID-19, NU.nl, 11 februari 2020 (bijgewerkt 13 februari); zie ook de toespraak van de WHO-directeur zelf (WHO 11-2-2020)
  3. ↑ 3,0 3,1 Rivm: richtlijn COVID-19
  4. ↑ (de) Der Standard: Coronavirus ähnlich ansteckend wie Influenza
  5. ↑ (en) Early Transmission Dynamics in Wuhan, China, of Novel Coronavirus–Infected Pneumonia
  6. ↑ (en) Medrxiv 6 maart 2020: Transmission interval estimates suggest pre-symptomatic spread of COVID-19
  7. ↑ (nl) Wat we tot nu toe weten over het nieuwe coronavirus
  8. ↑ (en) Coronavirus Disease (COVID-19). Our World in Data. 4 maert 2020.
  9. ↑ (en) Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19), bls. 11–12 bekeaken: 5 maert 2020
  10. ↑ (nl) National geographic: Wat het nieuwe coronavirus met het lichaam doet
  11. ↑ (en) WHO: Coronavirus
  12. ↑ (en) People ‘shed’ high levels of coronavirus, study finds, but most are likely not infectious after recovery begins
  13. ↑ (en) Discovery of a novel coronavirus associated with the recent pneumonia outbreak in humans and its potential bat origin BioRxiv (23 januari 2020)
  14. ↑ (en) Cryo-EM structure of the 2019-nCoV spike in the prefusion conformation
  15. ↑ (en) SARS-CoV-2 Cell Entry Depends on ACE2 and TMPRSS2 and Is Blocked by a Clinically Proven Protease Inhibitor
  16. ↑ (en) Real-Time RT-PCR Panel for Detection 2019-nCoV, Centers for Disease Control and Prevention, bekeaken: 1 februari 2020
  17. ↑ (nl) Rivm: richtlijn COVID-19
  18. ↑ (en) Abbott Launches Molecular Point-of-Care Test to Detect Novel Coronavirus in as Little as Five Minutes
  19. ↑ (en) Oxford scientists develop rapid testing technology for COVID-19
  20. ↑ (en) They Recovered From the Coronavirus. Were They Infected Again?
  21. ↑ (en) A human monoclonal 1 antibody blocking SARS-CoV-2 infection
  22. ↑ (en) VIB achieves important milestone in the development of a COVID-19 drug
  23. ↑ (nl) Sanquin test bloed op antistoffen tegen corona voor onderzoek naar groepsimmuniteit - Sanquin bekeaken: 26 maert 2020
  24. ↑ (en) Salehi, S., Abedi, A., Balakrishnan, S. and Gholamrezanezhad, A., 2020. Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): A Systematic Review of Imaging Findings in 919 Patients. American Journal of Roentgenology, pag. 1-7.
  25. ↑ (en) Al-Tawfiq, J. and Memish, Z., 2020. Diagnosis of SARS-CoV-2 Infection based on CT scan vs. RT-PCR: Reflecting on Experience from MERS-CoV. Journal of Hospital Infection
  26. ↑ (en) Zhang, J., Zhou, L., Yang, Y., Peng, W., Wang, W. and Chen, X., 2020. Therapeutic and triage strategies for 2019 novel coronavirus disease in fever clinics. The Lancet Respiratory Medicine, 8(3), pag. e11-e12.
  27. ↑ (nl) Snel en groot onderzoek medicijnen bij corona
  28. ↑ (nl) Antivirale werking van chloroquine tegen coronavirussen reeds in 2004 ontdekt door virologen KU Leuven
  29. ↑ (nl) Cyclops
  30. ↑ Coronamedicijn bestaat misschien al
  31. ↑ (nl) Dokter 'Panoramix' claimt medicijn tegen coronavirus
  32. ↑ (fr) Chloroquine: un remède français contre le Covid-19 ?
  33. ↑ (en) Thoughts on the Gautret et al. paper about Hydroxychloroquine and Azithromycin treatment of COVID-19 infections
  34. ↑ (en) Chloroquine genius Didier Raoult to save the world from COVID-19
  35. ↑ (nl) Registratietekst Nederland
  36. ↑ (en) Could the anti-malarial drug chloroquine treat COVID-19?
  37. ↑ (en) Chloroquine, an old malaria drug, may help treat novel coronavirus, doctors say
  38. ↑ (nl) Chinese miljoenenstad buiten de provincie Hubei afgesloten Finacieel Dagblad (2 februari 2020)
  39. ↑ (nl) LUMC doet onderzoek naar nieuwe coronavirus-remmers
  40. ↑ (en) Coronavirus (COVID-19) Update: FDA Continues to Facilitate Development of Treatments 19 maart 2020 remdesivir
  41. ↑ (nl) UZ Gent en VIB testen werking bestaand geneesmiddel tegen nieuwe coronavirus
  42. ↑ (en) Israeli Research Center to Announce It Developed Coronavirus Vaccine, Sources Say
  43. ↑ (nl) Over het coronavirus — en een potentieel preventief vaccin
  44. ↑ (en) Gilead, Moderna Candidates Ramp Up Coronavirus Drug, Vaccine Testing
  45. ↑ (en) How coronavirus could change the way we fight disease
  46. ↑ (nl) VIB-wetenschappers boeken belangrijke vooruitgang in onderzoek naar kandidaat geneesmiddel dat beschermt tegen coronavirus
  47. ↑ (en) Plasma therapy could lead to development of vaccine for novel coronavirus pneumonia
  48. ↑ (nl) Sanquin start met inzameling plasma van genezen coronapatiënten - Sanquin 26 maert 2020
  49. ↑ (nl) Masterstudenten TU Delft starten initiatief om beademingsapparatuur te ontwikkelen
  50. ↑ (nl) Wetenschappers maken open-source ontwerp goedkope ventilatoren bekeaken: 26 maert 2020
  51. ↑ (en) FreeBreathing.org, bekeaken: 26 maert 2020
Dit artikel is eskreaven in et twentsk.
Van "https://nds-nl.wikipedia.org/w/index.php?title=COVID-19&oldid=330225"