Johanna van Buren

Johanna Frederika van Buren

Johanna Frederika van Buren (enuumd Jehanna) (Heldern, 20 december 1881 — Ommen, 17 jannewaori 1962) was een Oaveriesselse dichteres die schreef ien 't Helderns, een oavergangsdialect tussen 't Sallaans en 't Twents.

Maagien

Zie is geboren ien een tummermansgezin. Heur va kwaamp al twei jaor nao heur geboorte uut de tied; moe, Johanna en heur breurtien trökken bi'j heur grootolders ien. Van 1900 töt 1919 waarkten Johanna as thuusneister op 't dörp en leidden zie maagies op veur dit beroep. Heur gezondheid was labiel, zie mus hard warken en veur heur ziekelijke moe zörgen. Toch zol zie miestal goed te passe ewest hebben. Nao 't hengaon van heur moe ien 1919 gung zie op 't postkantoor warken.

De leedties

Vanof heur moe zien dood dichtten Johanna intensief, mar pas ien 1927 begunden zie heur gedichten te publiceren. Ien december van 't veurgaonde jaor was heur gedicht An oonzen oalen toren, oaver de toren van de Heldernse dörpskarke, ien 't Twentsch Volksblad ofedrokt:

O, oalen, griezen toren,

Ik heb' oew toch zoo leef.

Doorumme hek eschreven

An oew nen innigen breef.

[...]

De Heldernse bezörger Aalders speulden 't vars deur naor 't Twentsch Zondagsblad ien Almelo, waor as ze Van Buren vreugen elke weke een gedicht veur 't blad te schrieben.

Töt 1961 schreef zie elke weke een gedicht - det zie een 'leedtien' nuumden - veur 't Dagblad van het Oosten (de latere name van 't Twentsch Zondagsblad; now het de kraante Twentsche Courant Tubantia). Vanof det moment had zie een publiek van um-en-bi'j honderdduzend leesders, die machtig drok waren op heur leedties. Zie schreef oaver onderwarpen die de mèensen anspreuken, maar niet op een banale meniere. Naost dörp- en streekgedichten schreef zie veule netuurpoëzie en gedichten oaver actuele onderwarpen, de jaorcyclus en allerhaand anekdotes. De mèensen zagen heur vake oppe fietse deur 't Twèentse en Sallaandse laand ummegaon um inspiratie te vienden.

Vanof um-en-bi'j 1950 leut zie mangs marken det 't wekelijks oflevern van een leedtie heur zwaor völ. Ien 1954 wol zie d'r nog 't liefst mit uutscheiden, mar daor is 't nooit van ekomen. Ter ofwisseling hef zie heur herinnerings an 't Heldern van vrogger veur de kraante opeschreven.

Heur variaant van 't plat kenden gien schriftelijke traditie, en zie ontwörp d'r zölf een consequente en leesbere spelling veur. De spelling van heur gedichten hef tot vandage nog een opmarkelijke uutwarking. De taalkundige Jan Nijen Twilhaar, die as 't Helderns van huus uut praot, völ 't op dat ze niet gespeld waren zoaj 't Helderns uutspreekt. Veur, of deur, 't ien Twente evestigde Dagblad waren de klaanken van de leedties consequent vertwentst: uut wördden oet, giet wördden geet, härt kwam as hart terogge enzowieder. Deur heur grote invloed wordt heur vertwentste spelling deur iederiene die nou Helderns schrif nog gebruukt. Zo kuj dizze spelling ok vienden ien 't ien 't Helderns vertaalde vertellegien Poppenjans geet varen uut Jipke en Jannöaken. Dit zul eigenlijk Poppenjans giet varen mutten weden.

Literaire wardering

Ien een stok oaver Johanna van Buren ien de Stentor, een regionale Oaveriesselse kraante, nuumt Nees Westerhout heur 'onbetwist de grootste streekdichteres die ons land heeft gekend.' De dichteres zölf was volngs hum 'nogal laconiek over de kwaliteit van haar verzen', mangs zöls 'op het laatdunkende af.' Westerhout schrif ok:

Veel discussie over het ware literaire gehalte van haar werk is er nooit geweest. De schrijver Aar van der Werfhorst, een persoonlijke vriend van de Hellendoornse, schrijft in 1951 in een artikel het jammer te vinden dat door het gemis aan geschooldheid Johanna's verzen 'vaak doodlopen doordat ze te weinig doorwerkt en doordacht zijn.' Hij voegt daar direct aan toe: 'Ik voel dat ik daarmee te gehaast ben. Het is beter u eerst de gave en groote kant van haar werk te laten zien.'

Hendrik Entjes schrif ien zien veurwoord bi'j heur Verzamelde gedichten (kiek bi'j Publicaties):

Zij overschatte zichzelf helemaal niet, maar was evenzogoed ingenomen met alle blijken van waardering, van herkenning vooral. Zij wist wel degelijk wat zij waard was, al bleef zij zich over die waarde zelf altijd nog het meest verbazen. [...] [H]et dichterschap van Johanna van Buren wordt bepaald door dat merkwaardige samenspel tussen dichter en lezer, tussen kunstenaar en publiek, dat alle volkskunst eigen is. Met onze gevestigde literaire overtuigingen kunnen wij zo'n dichterschap niet anders dan tekort doen.

Ien heur leedtie Noew zink dan umtrent zeumtig joor schreef Johanna van Buren:

Ik riemen in oonz' oale taal,

Dee sproake miej zoo leef,

'k Wol geerne helpen, det ze good

En lang' bewaard nog bleef.

't Waan gin "gedichten" allemoal' ...

Mangs was d'r 'n good wel biej,

En as det biej miej opkwam, was 't

Een groot genot veur miej.

Karakter

Johanna van Buren was een soliste en hef altied vri'jgezel ewest, hoewel zie een paar gepassioneerde liefdes ekend hef. Um 1910 schreef zie daoroaver gedichten ien 't Nederlaands. Heur eerste liefde had een aander maagien heur ofeneumen en veurtaan duren zie gien verholding meer an te gaon uut angst veur een ni'je teleurstelling.

Zie bezöcht vake as ienigste vrouwe historische lezings, had völle contact mit schrievers en journalisten en was, terwijl zie van huus uut Nederlaands Hervörmd was, haoste oecumenisch eöriënteerd. As kunsternaores hef zie heur nooit veuredaon.

Op heur seubentigste en tachtigste verjaordagen hebt ze Johanna van Buren uutebreid ehuldigd; bi'j de twiede geleengheid kreeg Almelo een Johanna van Burenstraat. Ien heur leste lebensjaor verhuusden zie naor een bejaordenhuus ien Omm. Zie störf zoas zie eleefd had: allennig op heur kamer.

Johanna heur speur

De honderdste verjaordag van Johanna van Buren, ien december 1981, is herdacht mit een standbeeld op 't Kerkplein van Heldern, de uutgave van Johanna F. van Buren: dichterschap en dialect (bewarkt proefschrift van Jan Bouwhuis) en de meer as duzend Verzamelde gedichten (zie Publicaties). Ok wördden de Stichting Johanna van Buren opericht, die um de drei jaor de Johanna van Buren Cultuurprijs uutrek an iene die hum slim verdienstelijk mak veur de Oost-Nederlaandse streekcultuur. Onder anderen Marga Kool, Joke Wanschers-Eshuis en Bennie Jolink hebt dizze pries ewunnen.

Ien 't Heldernse dörpsmuseum De Valkhof is 't Johanna van Buren Gedichtenmuseum evestigd, mit onder meer een diaklaankbeeld, fotomateriaol en lectuur.

Publicaties

• Bouwhuis, Jan (1981), Johanna F. van Buren: dichterschap en dialect, Eanske: Van der Loeff (155 bladzieden)
• Johanna F. van Buren (1981), Verzamelde gedichten: Verzorgd en van een verklarende woordenlijst voorzien door Prof. dr. H. Entjes, Eanske: Van der Loeff (612 bladzieden)
• Webbink, Dinand (2013), 'Oonze Jehanna': Johanna van Buren en haar lezers, Heldern: Uutgeverieje 'n Boaken (144 bladzieden)

Uutgaonde verwiezings

• Documentaire 'Oversticht: Johanna van Buren' van RTV Oost
• Johanna van Buren drag een diel van heur gedicht An oonzen oalen toren veur
• Lied 'Oelevloch' deur Muppetstuff, naor 't gedicht van Johanna van Buren
• Lied 'Johanna van Buren' deur Hanneke Hiddink en Ben Schreurs, van de cd Luuster's Leu (1991)
• Veurdracht van gedichten van Johanna van Buren deur Dieks Horsman (VideOm, 2005)