Deelstoaten van Duutslaand

De dealstoaten van Duutslaand (Duuts: Länder of Bundesländer bint de zesteen dealstoaten van de Bondsrepebliek Duutslaand. Zee hebt eaigne groondwetn, parlemeanten en regearingn. Aans as in nich-federalistiese lände hebt de dealstoaten in Duutslaand völle bevoogdheaden en invlood op de federale bestuursloage: den Bondsroad, den as de dealstoatregearingen verteagnwoordigt, beslis met oawer völle federale wetn.

Al et groondgebeed van de Bondsrepebliek lig in ene van de deelstoaten. Met Bundesgebiet (federoal gebeed) wörd et hele Duutslaand bedoold. Der is gin deelstoatloos gebeed wat direkt deur de federoale oawerheaid bestuurd wörd (Aans as biejveurbeald in de Vereanigde Stoaten, met öare United States territories, zo as een antal eileande). De greanzen van nen dealstoat könt alleannig met een plebiskiet anpast wördn. Noordrien-Westfalen hef de meeste inwonners, Breemn de meenste. Ok wat oppervlakte angeet is Bremen et kleainst en Beiern et grötst. A'w stadstoaten neet metrekkent, dan hef Saarlaand et meenste antal inwonners en oppervlakte.

Naamen

De Duutste Groondwette van 1949 neumt de dealstöate "Land" (mearvold: "Länder"). Vaker broekt ze n term "Bundesland", umdet Land ook veur nen nasjonalen stoat as Fraankriek of Polen kan wean. In Duutslaand zegt zee ok nich "laandelik" (ländlich) as et um de hele Boondsrepubliek geet, moar "bundesweit".

De meeste dealstoaten neumt zichzölf Land (zo as das Land Schleeswiek-Holsteen). Beieren, Saksen en Turen broekt n term Freistaat, een old woord veur 'republiek'. Et parlemeant van nen dealstoat het vake Landtag. De dealstoatregearige het Landesregierung of (in Beieren en Saksen) Staatsregierung en zienen veurzitter Ministerpräsident. De ministers hett Minister of Staatsminister. vake zegt zee Landesminister, ofhaanklik van de umstandigheden, um et verskil met nen federalen minister an te gevven, um dus n Bundesinnenminister (federale minister van binnenlaandse zaken) van nen Landesinnenminister vort te könn zegn.

Sömmige deelstoaten wordt Bindestrich-Länder (koppelteken-leande) neumd, umdet öaren naam ne samenvooging van euldere leande is. Veurbeelden bint Baden-Wurttembarg en Saksen-Anholt. Ok annere laandsnamen komt vake van samenvogingen in et verleden; zo besteet Beieren oet Ooldbeieren, Fraanken en n deel van Zwaben. Veur wat leande bint ofkortingen in-burgerd. Veural NRW veur Noordrien-Westfalen, terwiel Hamburg as stad de ofkörtige van zinne autokentekenplate hef: HH. Meender bekeand is biejveurbeeld BY veur Beieren.

Tabel van dealstöate

Laand	Öp-richt / Bondsrepebliek	Stemn in Bondsraad	Öppervlokte (km²)	Inwönnern (miljoenen)	Inw. / km²	Heufdstad
Baden-Württemberg	1952 / (1949)	6	35.752	10,739	300	Stuttgart
Bayern Bayern	1180 / 1949	6	70.552	12,488	177	München
Berlien Berlin	1920 / 1990	4	892	3,395	3.807	ginne; t roadhoes leg in t distrikt Mitte
Brandenburg	1157 / 1990	4	29.479	2,559	87	Potsdam
Freie Hansestadt Bremen	849 / 1949	3	404	0,663	1.641	–
Hambörg	810 / 1949	3	755	1,774	2.309	–
Hessen	1945 / 1949	5	21.115	6,075	289	Wiesbaden
Mecklenburg-Veur-Pommeren Mecklenburg- Vorpommern	1945 / 1990	3	23.180	1,707	74	Schwerin
Nedersaksen Niedersachsen	1946 / 1949	6	47.624	7,997	168	Hannover
Noordrien-Westföale Nordrhein-Westfalen	1946 / 1949	6	34.085	18,029	530	Düsseldorf
Rienlaand-Palts Rheinland-Pfalz	1946 / 1949	4	19.853	4,053	204	Mainz
Saarlaand	1920 / 1957	3	2.569	1,050	409	Saarbrücken
Saksen Sachsen	929 / 1990	4	18.416	4,250	232	Dresden
Saksen-Anhalt Sachsen-Anhalt	1945 / 1990	4	20.446	2,470	121	Magdeburg
Sleeswiek-Holstein Schleswig-Holstein	1867 / 1949	4	15.799	2,833	179	Kiel
Thüringen	1920 / 1990	4	16.172	2,335	144	Erfurt

Symbolen

De dealstöate hebt öare eaigne symbeule zoo-as vlagge en volksleed. Disse bint veur n deel völle older as de Bondsrepubliek. In t heale Duutslaand is bekeand det blaaw en wit de kleuren van Beieren bint, t witte peerd t woapendeer is van Neersassen en in Sleeswiek-Holsteen wörd et leed Schleswig-Holstein meerumschlungen met leefde behoolden. Noordrien-Westfalen biejveurbeald vereanigt in zinne vlagge et greun-wit van de Rienproveensie en et rood-wit van Westfalen.

De vlagn van Rienlaand-Palts, Neersassen en Saarlaand hebt de kleuren van de federale vlagge: zwart-rood-gold, moar dan wa met egene stoatswoapens der in. Rienlaand-Palts wol in 1948 op de demokratiese tradisie van dee kleuren wiezen en noadruk gevven det et biej nen niej op te richten Duutsen stoat heurden; Neersassen keus in 1951 veur dee kleuren umdet zee tegenoawer n poar laandsdeale van Neersassen neutroal warn; Saarlaand wiln in 1957 net as Rienlaand-Palts noadrök gefn de't biej Duutslaand heurn.

Stadtstaaten

De dealstoaten wordt vake indeeld in Flächenländer (Fläche: vlakte) en Stadtstaaten. De dree Stadtstaaten hebt wa dezölfde rechten en plichten as aandere dealstoaten. Stadtstaat bint Berlien, Hambörg en Bremen. De dealstoat Bremen besteet oet twee steaden: Bremen en Bremershaawn.

Berlien, dee ok de Duutse heufdstad is, is völgns zinne groondwette ein deutsches Land und zugleich ene Stadt (n Duuts laand en tegeliek ne stad). De ministerpresideant is n Regierender Bürgemeister en t parlemeant t Abgeordnetenhaus. t Biejveuglik noamweurd Regierender verwis noar de situoasie noa n Tweadn Wearldkrieg, toon d'r ok nen Oberbürgermeister van Oost-Berlien was.

Hambörg en Breemn nöamt zichzölf Hansestadt, öm t good te zegn: Freie und Hansestadt Hamburg en Freie Hansestadt Bremen. Van de vreuger mear as 200 steadn dee dreks öf indreks biej de Hanze heurn broekt önnevear 20 teagnweurdig nöch n biejnoam "Hansestadt"; dit hef vearer ginn stoatsrechtlikn öf legoaln beteknis moar wör mear broekt in city marketing. n Burgermeaster van Hambörg is n Erster Bürgermeister en den van Breemn hef de titel Präsident des Senats und Bürgermeister (kört ok: Senatspräsident). De parlemeante in disse twea dealstöate hett Bürgerschaft. De regearign van Berlien, Hambörg en Breemn hett Senat, n lid d'rvan Senator.

Berlien, Hambörg, Breemn en Bremershaawn (in de Vrieje Hanzestad Breemn) bint Kreisfreie Städte en hebt ginne gemeantn. Wa besteet d'r Stadtbezirke (distriktn) zoo-as in gliekboare grötte steadn in oare deale van n wearld.

Bevoogdheadn

t Ministerie van Önnerwies van Saksen in Dresden.

De oawerheaidstöake in Duutslaand bint zoowat aajt zoak van de dealstöate - behalwe as de Groondwette zeg det bepoalde töake öp federoal nivoo oawerlegd wörn mött. Oawer n antal zoakn goat Bond (verteagnweurdigd deur n Bondsdag, t nasjonoal parlemeant) en dealstöate (verteagnweurdigd deur n Bondsroad samn. D'r bint dös drea seurte wetngeffige in Duutslaand: zee, dee alleannig federoal doan wörn könt (biejveurbeald defensie, muntn), gesämnlike wetngeffife (zoo-nöamde toostemmigeswetn, biejveurbeald belastign) en dealstoatwetngeffige (biejveurbeald skolige en kultuur). Federoale wetn hebt veurrang öp dealstoatwetn: Bundesrecht bricht Landesrecht (art. 31 van de Duutse Groondwette).

t Önnerwies in Duutslaand hör töt de töake van de dealstöate, moar ömdet a te grötte verskiln binnn Duutslaand nich gearne wört zeen warkt de dealstöate samn via de Kultusministerkonferenz, dee biejveurbeald gesämnlike standöarde veur de enddiplomaas bepöal.

Struktuur

Nen dealstoat hef n parlemeant met eann kimmer (alleannig Baiern had, töt 1999, nen tweadn kimmer, n Senat). De regearige wör deur t dealstoatparlemeant keuzn. t Höng of van de groondwette van n dealstoat ö't parlemeant biejveurbeald alleannig n regearigesleader kös, zoo-as biejveurbeald in Saksen-Anhalt, öf de heale regearige, zoo-as in Baden-Württemberg. n Lid van de dealstoatregearige kän lid van t parlemeant wean, moar det is oft nich verplich. Ne oetzöndrige is Noordrien-Westföale woar de groondwette bepöal det n minister-president lid van t parlemeant wean mött. Deur de ofweazigheaid van n eaign stoatsheufd döt n minister-president dee funksie; de invoorige van n minister-president wör oft doan deur n veurzitter van t dealstoatparlemeant. Öp federoal nivoo hef Duutslaand ginne plebiskietn, moar öp dealstoat- en gemeantenivoo oft wa.

n Territorioaln struktuur van nen dealstoat kän grötswies verskilnd wean, moar d'r bint ok oawereankömstn. De grötste dealstöate Baden-Württemberg, Baiern, Hessen, Noordrien-Westföale en Saksen bint önnerverdeald in Regierungsbezirke. De administroasies van disse Bezirke heurt biej de dealstoatregearige. Önner t nivoo van de Bezirke bint de Landkreise en kreisfreie Städte. n Dealstoat beslis oawer de greanzn en rechtn van de Bezirke en Kreise. Ne biejzöndreheaid van Noordrien-Westföale bint de twea Landschaftsverbände, samnwerkigns van de Kreise in Noordrien en Westföale-Lippe.

Posisie in t federoale systeam

Dealstöate

De Duutse groondwette bepöal det Duutslaand oet dealstöate besteet en det disse ok nich vort-doan wörn könt met ne groondwetswiezige. Gebeedswiezign öf fusies könt alleannig doan wörn via referenda van de bevölkign van de stöate woarme't zöl wörn doan. De dealstöate hebt n eaign stoatskarakter.

Via n Bondsroad bint de dealstoatregearign automoaties dreks betrökn biej n federoaln politiek. Nen kaanselier mött dös nich alleannig ne mearderheaid in n Bondsdag (t federoale parlemeant) veur de wetsveursteln veendn, moar ok in n Bondsroad, den oawer önnevear 40% van alle wetn metbeslös. Deurdet de bondsroadstemn deur de dealstoatregearign oet-bracht wört hef ne dealstoatverkiezige invlood öp n federoaln politiek. De tiedn van de dealstoatverkiezign bint nich aln öp tzölfde moment, doaröm wör zegd det in Duutslaand zoo good as aajt nen verkiezignsstried ploatsvön (önnevear elk poar moandn). Doaröm wör n federoaln politiek oft vertröagd ömdet de federoale politisi met n önpopulair önnerwarp wachtn wilt töt noadet de verkiezign in nen dealstoat ploatsvöndn hebt.

Nen dealstoat benöm n antal van zinne dealstoatministern töt lid van n Bondsroad; de stemn van eann dealstoat könt alleannig en bloc oet-bracht wörn. Mangs wa mött twea partiejn in ne dealstoatregearige samnwarkn, tarwiel eane van dee partiejn öp federoal nivoo in de opposisie zet. As de't eval is dan stöm den dealstoat oft neutroal. n Lid van n Bondsroad hef t recht öm te proatn in n Bondsdag.

De dealstoatverkiezign hebt ok invlood öp de verkiezige van n Bondspresident, t stoatsheufd. n Hölf van de kiesmänne en kiesvraawleu in de Bondsgadderige wört keuzn deur dealstoatparlemeantn. Biej t zeukn noar nen kandidoat bint ministern-presidentn meender oft de nörmoale keuze. De bondspresidentn Richard von Weizsäcker (West-Berlien), Johannes Rau (Noordrien-Westföale en Christian Wulff (Neersaksen) warn earder ministern-presidentn.

De federoale Groondwette bepöal det alle Duutsers in t gemean önner dezölfde ömstaandigheadn leawn könn mött. Öm de verskiln quoa riekdöm nich te gröt te loatn wörn is d'r nen Länderfinanzausgleich: de riekre dealstöate mött an t end van t joar geald ofstoan an de ärmere. De Stadstaaten kriegt deur öarn demogroafiesn struktuur mear geald as Flächenländer. Wieter betöal n Bond an ärmere dealstöate, de Bundesergänzungszuweisungen. In de riekre dealstöate is d'r völn kritiek öp n Ländesfinanzausgleich; zee zegt det deur de transferbetoalign de ärmere dealstöate gin motief hebt öm spoarzöamer te wean. t Geet eaignlik moar öm 1-2% van ne dealstoatbegreutige.

In 2011 wörn mear as 7 miljard euro (€7.000.000.000,-) herverdeald.

Länderfinanzausgleich: Geawnde (greun) en neamnde (reud) stöate in 2004.
Regearignspartiejn in de dealstöate.