Skotsk-gälisk

Skotsk-gälisk
Språke	Gàidhlig
Land	Skotland en Kanada
Antal spreakers	60.000 as modersspråke, 100.000 in totaal
Språkindeyling	indo-europeesk keltisk goidelisk skotsk-gälisk
Skrivt	latynsk alfabet
Status	Skotland
ISO 639-1	gd
ISO 639-2	gla
ISO 639-3/DIS	gla

Tweyspråkig wårskuwingsbord up et eiland Leòdhas

Et skotsk-gälisk (üütspråke: /sxɔts ge:lis/ of /skɔts geːlis/; in de språke selv: Gàidhlig, üütspråke: [ˈkaːlikʲ]) is en goideliske språke dee van oldsher döär de gälen in Skotland espröäken wördt. Lykas et yrsk en et manx is et untstån üüt oldyrsk. Der binnen noch mär sou’n 60.000 meansken dee de språke good beheyrsken.

Döärdat de språke vöäral in et noordwesten van Skotland espröäken wördt (mid name up de Hebriden) wördt et ouk wel es Hougland-gälisk enöömd. De språke is wårskynlik in de 4.-5. eyw vanüüt Yrland nå Skotland ebröcht, en wördt dår tot up de dag van vandage noch espröäken. Teagenswoordig is et skotsk-gälisk en minderheidsspråke, mär toch was et skotsk-gälisk in de elvde eyw de meyst gebrükede språke van Skotland.

Achterüütgang

De status van de språke en et antal spreakers güng vöäral hard achterüüt döär de uny van de skotske en engelske koaningryken, en seaker nå de mislukkede Jakobitiske Rebelly in 1745 en de dårup volgende slag by Culloden in 1746. Et buurske imago van et skotsk-gälisk is en stigma dat tot in de twintigste eyw bleyv voordbestån en dat selvs tot up headen noch vake de kop upstikt. De vöärnaamste readen dat de eynigste plaatse ter wearld wår et skotsk-gälisk noch en meyrderheidsspråke is, de Bütenhebriden ('na h-Eileanan an Iar'), is ümdat dit archipel geografisk arg afgeleagen ligt.

Kenmarken

Typisk is under andere et untbreaken van et warkwoord “hebben”. In plaatse dårvan gebrüken se en vöärsetselachtige konstrukty (byvöärbeald: Tha peann aig Màiri - Der is en penne by Mary, Mary hevt en penne). Vearder is der geen unbepåld lidwoord, mär wel en pår bepålde lidwoorden, dat afhangelik van et geslacht en de naamval verböägen wördt. Der binnen geen woorden vöär 'ja' of 'ney'. In plaatse dårvan gebrüken se en amparte konstrukty (byvöärbeald: A bheil thu sgìth? Tha! - Bin jy möde? Ik bin/Ja!). Et skotsk-gälisk gebrüükt et latynske alfabet, verminderd tot söäventeen letters. De ortografy is weliswår kompleks, mär ouk når seküür. Et skotsk-gälisk hevt mär teen unregelmåtige warkwoorden. De språke hevt te lyden under verengelsking; vöäle woorden wörden üüt et engelsk oaverenöämen en up syn skotsk-gälisk espeld, sou heb jy byvöärbeeld baidhseagal (fytse), telebhisean (televisy), taidh (stropdasse), càr (auto). Et tot up headen beste woordebook is et Faclair Gàidhlig gu Beurla le Dealbhan van de engelskman Edward Dwelly, üüt 1901.

Fonology en ortografy

Kenmarkend vöär et skotsk-gälisk ten upsichte van et yrsk is de pre-aspiraty; de hypotese ter verklåring van de herkumst hyrvan wördt dikkels in et kontakt mid et yslandsk esöcht. Et höldt in dat en plofklank dee vöärafegån wördt döär en klinker en anblasing vöär sik krigt. Sou wördt 'acair' üütespröäken as /aχkir/, 'bàta' as /ba:htə/ en 'cupa' as /kohpə/. Dårnåst heb jy neet allinnig üütlüüdverharding mär ouk initiale devokalisaty, wårby stemhebbende okklusiven an et begin van en woord stemlous wörden en et verskil tüsken /b/ en /p/, /g/ en /k/ en /t/ en /d/ verdwynt. Üm dee readen vinden engelskspråkigen wel es dat skotsk en fråi 'sachte' språke is. En specifik skotsk-gälisk foneem is de klank dee ortografisk as 'ao' eskreaven wördt en tüsken de /ø/ en /ə/ in ligt; disse klank is en soort neaderlandske 'eu' mär wårby se de lippen neet runden. Andere karakteristiken binnen de vöäle nasalisatys en de sachte g, as 'dh' of 'gh' eskreaven.

Statuut

Verspreiding van et skotsk-gälisk volgens de volkstelling van 2001

De skotsk-gäliske språke wördden in april 2005, in et nye parlement van Holyrood in Edinburgh, officieel as eyne van de språken van Skotland erkend. Der is nun selvs en radiosender in de språke, 'Radio nan Gaidheil', mid höyvdseatel in Inverness, en up de skolen wördt ouk skotsk underweasen, ouk al is der en grout gebrek an leyrkrachten en geyt de vöärköär van olders, selvs gälen, vake üüt nå et engelsk as underwysspråke. Up Skye ('An t-Eilean Sgitheanach') heb jy et Sabhal Mòr Ostaig, en unafhangelik hougerunderwysinstituut dat nauw in kontakt steyt mid de University of the Highlands and Islands, dee al syn upleidingen vulleadig in et skotsk-gälisk anbüdt. Ouk is in et skotsk-gäliske gebeed de bewegwysering tweyspråkig. (Al kün jy ju eigen, in et kader van Reversing Language Shift, afvrågen of neet alle bewegwysering, in heyl Skotland, twey- of selvs dreespråkig solde mütten weasen.)

In et nåjår van 2006 was der språke van en skotsk-gäliske televisysender dee uperichted solde wörden, en projekt wårvöär de skotske regering £11,5 miljoon üütetrökken had. Et düürden tot oktober 2008 vöärdat BBC Alba van start güng. De eyrste sekundäre skole dee heylemåle skotsk-gäliskspråkig is, wördden lykewels in 2006 in Glasgow (Glaschu) uperichted. Feit is dat eventuele kinders dee, döär disse skole te besöken, oaverweagend skotsk-gäliskspreakend solden wörden, de eyrste 'süver' skotsk-gäliske generaty sinds 1970 solde weasen.

Up 7 oktober 2009 erkenden de Europeeske Uny et skotsk-gälisk samen mid et kymrisk as en to-eståne språke vöär officiele skryverye.

En bült projekten wörden weg en weare uperichted üm et skotsk-gälisk te understöänen, vöärnamelik döärdat et geen politik tema is: alle skotske politike partyen hebben herhaaldelik der sympaty vöär de 'reanimatypougingen' üütedrukked.

Beleavinge

Der besteyt al sinds de romantike strouming, under impuls van skryvers as Sir Walter Scott, en soort idealistiske beweaginge dee de 'autentike skotske språke' ny leaven wil inblasen. Wealende 'Highland Societies', wårunder de Highland Society of London, voren en bewüste kampanje vöär et weaderkeyren nå de olde skotske kultuur, wår de språke vaneigens deyl van üütmaakt, al steyt et vremd genog neet altyd boavenan de prioriteitenlyste. De vereyninge 'Clì Gàidhlig', vrogger Comann an Luchd-Ionnsachaidh, besteyt üüt sou'n düsend sympatisanten van wee de meyrderheid üüt eigen initiativ, en üüt persoonlike oavertüging, syn eigen et skotsk-gälisk aneleyrd hevt; et is feitelik en lobby dee an kracht tonimt en vöär algemeyne tweyspråkigheid pleit. Nåst Skotland is der noch en kleine kolony van gälen in de kanadeeske provinsy Nova Scotia (Alba Nuadh); et geyt hyr üm net yts meyr as as 2000 meansken.

De skotsk-gäliske språke hevt en bütengewoan ryke espröäken kultuur, mid düsenden leedjes, de sougenöömde 'puirt-a'bheul'; et jårlikse sangfestival Mòd Naiseanta Rioghail trekt gewoanlik massas turisten en höldt de belangstelling leavendig - mär volgens en antal rapporten dee rund de eywwisseling üütebröcht binnen, binnen der ouk swåre inspanningen nöydig üm disse språke teagen üütstarven te beskarmen.

Commons: Skotsk-gälisk - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwsk, in de Nysassiske Skryvwyse.