Karstboum

Karstboum in et Museum of Science and Industry in Chicago

Een karstboum mid karstballen

Nordmann-sparre as karstboum

Een karstboum is een nåldboum dee altyd rund de karsttyd in hüüs ehaald wördt en versyrd wördt mid luchtjes, karstballen, slingers, engelehår, üüteynloupende dekorative figuren so as engelen, renderen, pakjes, en vake een pyk. De tradity van de karstboum is mid der tyd uutebreided tot verluchtede en versyrde boumen up pleinen en in parken, stråten en tünen.

In vöäle städen en darpen wördt een groute verluchtede karstboum neaderesetted, meystentyds up een markt, plein of andere centrale plaatse. Eyn van de bekendste vöärbealden hyrvan is de fynsparre dee elk jår in Rockefeller Center in Ny-York neaderesetted wördt. De boum, dee meystentyds tüsken de 22 en 28 meater houge is, wördt versyrd mid tyndüsenden luchtjes. Et ansteaken van de luchtjes geböärt altyd tydens een twey üre dürende show up de woonsdag nå Dankseagingsdag (Thanksgiving) en wördt rechtstreaks up tv uutesünden.

Et moment wårup de karstboum upetöygd wördt verskilt van streak tot streak en van religy tot religy. In Nederland en Belgie geldt de ungeskreaven regel dat karstboumen en andere karstversyringen eyrst nå Sünterklås (5-6 december) neaderesetted wörden maggen. Et spül blivt meystentyds stån tot en mid Dreekoningen (6 januåri). Vrogger löäten se de boum ouk wel stån tot et feest van Maria-Luchtmis. Sums wördt wel es eseagd dat et vorddoon van de boum vöär Dreekoningen ungeluk sol brengen, üm toch likt disse upvatting minder vöär te kummen: vöäle neaderlanders doon de karstboum rund de jårwisseling al de döäre üüt. In Düütskland wördt volgens de tradity de karstboum eyrst up de margen van 24 december upetöygd, üm der dan savends de karstkados under te künnen doon.

Oorsprung en olderdom van et gebrüük

Oaver de olderdom van et gebrüük van de karstboum loupen de bronnen arg uuteyne.

In de Romantik döäken teoryen up dat de karstboum een oldgermaanske oorsprung hebben sol, wårby de boum (eyk) centraal stünd in een middewintervyring (feitelik de kortste dag). As de boum in de winter te old was, wördden et verbrand vöär warmde. Eyrst tydens de middeleywen kunnen kaersemakers up groute skåle goodkoupe kaersen maken dee gebrüked wördden üm de boum mead te versyren. In een frankiske tekste üüt de 13. eyw wördt vöär et eyrst een gröne boum vul mid kaersen beskreaven. An et ende van de middeleywen plaatsden inwuners van de Elzas swinters een boum, versyrd mid kaersen, klåtergold, eklöörd papyr, appels, kook en sükergood in höär hüüs. Dit gebrüük waiden eyrst halverweagen de 19. eyw oaver når andere westeuropääske landen, wårunder Nederland en Belgie.

De christelike karken, en vöäral de rooms-katolike karke, hebben de karstboum lange tyd eweard. De karstboum hevt mid de inhold van et christelike karstfeest niks van doon. Upvallend genog binnen et jüüst de neagentynde-eywske geystverwanten dee dervöär esörgd hebben dat de karstboum in Neaderland in swang kwam. In de neagentynde eyw hevt et Réveil een belangryke rolle espöäld by de introdukty van de karstboum. In eyrste instanty hadden allinnig ryke vrysinnige protestantske gesinnen een sparre in hüüs, de sündagsskole besörgden hüm breyde populariteit. De sündagsskole, uperichted döär figuren üüt et Réveil, was neet allinnig een geskikte manere üm et evangely te verspreiden mär ouk üm armen van middelen te vöärseen. Sinds dee tyd steyt de karstboum volgens party karken symbool vöär 'et Lucht'.

Boumsoort

De meystverkochte karstboumen binnen de fynsparre (Picea abies) en de Nordmann-sparre (Abies nordmanniana), evolgd döär de serviske sparre (Picea omorika) en de blauwsparre (Picea pungens). De nålden van de Nordmann-sparre vallen minder gauw üüt as dee van de fynsparre. Ouk andere soorten üüt de geslachten silversparre, sparre, denne en Pseudotsuga wörden as karstboum gebrüked. Et düütske karstleed O, Tannenbaum is vertaald as O, dennenboum, wat wårskynlik terechte is, ümdat sowel sparre as denne olde neaderlandske woorden waren vöär nåldboum. De vöärbye jårhunderden is de name denne meystentyds ereserveerd vöär wat vrogger pynboum heytede (et genus Pinus).

Karstboumverbranding

In vöäle gemeynden in Neaderland en Vlaanderen wördden an et begin van et nye jår de karstboumen verbranded by een sogeheyte karstboumverbranding. Vöäral jungelüde versamelen dan karstboumen en leaveren se in up een bepålde plaatse. Vervolgens wörden de karstboumen up een avend in brand estöäken, meystentyds is dår de brandwear wel by.

In de söäventiger en tachetiger jåren was et populäär by groute gruppen jungelüde üm karstboumen te versamelen en dee in "eigen beheyr" up een krüüspunt of plein te verbranden. Disse tradity leavde vöäral arg in Den Haag by de jungelüde. Et kun der in dee tyd heftig an to gån tüsken büürtgruppen underling mid gewunden tot gevolg. Disse tradity stünd beater bekend as "Karstboumen rausen"; up syn Haags: "kegsbaume rausen". Vanaf de jåren neagentig wördden et in eigen beheyr verbranden van karstboumen steads minder to-estån vanweagen de houge kosten van asfaltreparatys en de unveilige situaty vöär bewuners in de direkte ümgeaving van de karstboumverbranding.

Üütgånde verwysing

Commons: karstboum - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Nysassiske Skryvwyse.