Gewelteekn

t Lös Hoes bie Oatmöske met peardeköppe an de weendvearn

n Gewelteekn is n rechtopstoand sierhoolt boawnan n kop van t hoes. Mangs is t vaste maakt, of oonderdeel van n oelebröd in n nok van t hoes. Gewelteekns komt in heel Neerlaand vuur, mear beent t meest in Tweante en n Achterhook te veendn.

Soortn

Gewelteekn met leawnsboom, kruus, aanker en hart

Doonderbessem met zunnerad

Dr beent 2 soortn gewelteekns:

• peardeköppe
• doonderbessems
  • kattolieke teekns
  • protestaantse teekns
  • aandere (Heednse) teekns

Peardeköppe

De gekruuste peardeköppe komt in Tweante en n Achterhook nog mear weainig vuur. Vake beent t versierde oeteandes van de boetnste weendvearn, en slim verseempeld. n Bekeandn veundst van weendvearn met peardeköppe is edoan in de putte van valborg Altenburg in Hessen-Nassau. Disse komt oet t eerste joarhonderd v. Chr., en hebt ne germoanse beduding. Dit is n euldstn veundst van peardeköppe. n Vörm is meesttieds t zelfde, en t maakt doarbie neet oet wodöanig nen vörm t dak zelf hef.

Ne verkloarige vuur de peardeköppe mut in t oolde Heednse geleuf ezocht wordn. In vuurkristelike tiedn wördn zelfs echte peardedoodsköppe gebroekt. Later wördn disse in t weendvearnhoolt verwoarkt. De peardeköppe zoln ongeluk wearn zo as zeekte, stoarfte, geeste, ezw. Doarnöast was t kruus wat de köppe saamn maakn neudig um n nokbalkn te dreagn. Seend t midln van t 18e joarhonderd wördn de peardeköppe al mear vervöngn duur kattelieke of protestaantse teekns, dee at tusken de weendvearn an n nok eneageld wördn. In dee tied wör dr nog wal boawn de nienduurn (de grote inriejduurn) peardeköppe eheuldn, mear an t boawneande köm n gewoon kruus.

Doonderbessems

Vroger was t gebrukelik um doonderbessem, of doonderboard (hoeslook) op t dak te loatn gröain um t dak good vaste te legn. Doarumme was t ook symbolies, umdet t pleantjen dus beskoarmige beud. t Kristendom verdrung disse tradisie en zorgen det t als "duwels" wör besteampeld. Mear de boern woln dr nog neet of, en gebreukn ne verseempelde ofbeeldige van n doonderbessem in öare gewelteekns. De doonderbessems hebt op völle plaatsn de peardeköppe verdrungn. Ze woarkn bie doonderskoer ook better as beskoarmige teegn inslag van t löchtn, umdet ze wat heugerder beent. Vuurdet t kristendom köm, hadn doonderbessems vake heednse ofbeeldiges, zo as n zunnerad, koornoarn of zwaann. Disse wördn met de kristening tot kristelike teekns verdreeid.

Kattolieke teekns

Kattolieke gevelteekns hebt vake kristelike ofbeeldings, met mangs oolde heednse invloodn. Ne völle vuurkomnde kombinasie is t Geleuf, hoppe en leefde, in de vörme van n kruus, aanker en herte. Mangs wordt hier dan nog n leawensboom of koornoarn bie edoan. As vroger ene van de keender oet n gezin ne opleaidige as misdeender of aandersoortig geestelik leawn invuldn, wör dr n miskelk in t gewelteekn verwoarket. n Peunt van völle vroagn is t Hosti-teekn, umdet den roondn vörm eawnwal ne ofbeeldige van de moane of de zunne kan wean.

Protestaantse teekns

Umdet protestaantn vanoet öare oawertuging gin ofbeeldiges van koarkelike dinge magnt maakn, beent öare gewelteekns vake sober. Hervörmden hebt vake ne lelie of nen leawnsboom (dus feailik toch n heednsen doonderbessem) op n gewel. Vake is t herte dr ook nog bie in edoan.

Aandere (Heednse) teekns

De meeste van ooldsher heednse teekns beent verdreeid en hebt ook ne kristelike beduding. t Zunnerad kan zo ook wiezn op t licht van Kristus, n doonderbessem kan ook n leawnsboom beduudn en moanestaandn wördn heailige hosti's. Ook wordt r nog steeds wal pearde in de teekns verwoarket, mear det is mear as earbetoon an t Sassise oarfgood. Wier aandern nemt t volksgeleuf met n knipeugken en hebt n oetneugnd borrelgleasken in t gewelteekn.

Oawerzicht van teeknoonderdeeln

De volgende ofbeeldings wordt vake gebroekt in gewelteekns. Ze hebt allemoal ne eegne gedachte.

pearde

In t boernleawn van hoonderden joarn terugge warn pearde onmisber. Ze steundn ook symbool vuur vruchtberheaid en kracht. Vearder is t bekeand det in t vuurkristelike geleuf peardeköppe gebroekt wördn as ofwearing teegn t kwoad.

leawnsboom/doonderbessem

n Leawnsboom is ene van de euldste germaanse teekns van vruchtberheaid, en kan verwiezn noar n leawnsboom Yggdrasill oet de Germaanse Mythologie. Aanderzieds is de gedachtensproonk noar de meiboomvierings, dee't ook in t Neersassiese gebeed nog wal vuurkomt, vlot emaakt. Vearder kan n leawnsboom stoan vuur n vast geleuf.

Zunnerad

Algemeen vuurkomnd vruchtbarheaidsteekn. In de zunnekultus is t zunnerad t teekn van leawn en geluk. In Tweante keump t völle vuur in Roomske gewelteekns en hef dan de betekenis van 'Kristus, Lecht van de wearld'. t Zunnerad is woarskienlik oawer enömn oet de Noorse mythologie, woer t bekend steund as t Rad van Wodan.

Wuuwnde koornoarn

Teekn van n oogst, de dagelikse stoete, welvoart, röste en vrea.

Aanker

t Aanker is t algemeen bekeande teekn van de hoppe. Vake wörd'e saamn gebroekt met t kruus (geloof) en t harte (leefde). t Gleaske hierin köm wal es vuur in t gewelteken van n kafee.

harte

t Harte steet vuur de leefde. Bie de Roomsken kan t ook t heailige harte van Maria beteekn, of vuurkristelik as t teekn van Moder Earde, of de vrouwe in t algemeen.

Rechtevoort

Duur de hudige dialektrenaissance goat wier völle leu op zeuk noar strek-eegne dinge. Nen roondgaank duur Tweante löt zeen det gewelteekns oaweral nog in trek zeent, en dr is zelfs in 2009 nen wedstried ewest vuur t ontwoarpn van gewelteekns. De inzeandings leutn zeen det gewelteekns met de tied met köant. Dr warn zelfs gewelteekns met islamitiese invloodn

beuke

• Jan Jans, Everhard Jans (1964) Gevel- en Stiepeltekens in Oost-Nederland. Uitgeversmij Van der Loeff bv, Enschede

Reffereanties

Bronnen / wellen: