Friedrich Nietzsche

Friedrich Wilhelm Nietzsche (Röcken, 15 oktober 1844 – Weimar, 25 augustus 1900) was 'n beruumde en invloedrieke Duutse filosoof en filoloog.

Levensloop

Zien va - predikant - overleed doe Friedrich vief jaor was. Hi'j werd streng protestaans op-evoed deur zien moe. Hi'j werd naor 'n internaat estuurd waor hi'j veurbereid zolln wördn op zien theologische studie. Op dit internaat greuidn zien interesse veur de Griekse oldheid, veural veur de filesoofn Plato en Aristoteles. Hi'j göngn klassiekn taaln studeern, eerst an de universiteit van Bonn, daornao in Leipzich. In Leipzich kwaamn e in anraking met 't wark van Schopenhauer die iéne van zien grootstn veurbeeldn werd. Nietzsche was ok 'n bewonderaar van 'n componist Richard Wagner. Later in zien leevn brek e met Wagner umdat disse veur de christlijkn ideaaln zol hebbn ekeuzn.

Nietzsche werd 24 jaor jong professor in de klassiekn filologie an de universiteit van Bazel. In 1879 was e dichtebi'j de dood ten gevolge van 'n lichaamlijkn instorting; hi'j werd dwungn ontslag te nemm. In de loop van zien leevn verienzaamm Nietzsche stieds meer, umdat bi'jnao niemand hum meer konn volgn. De zieke Nietzsche brach in 1888 veul geschriftn uut, mar in 1889 störttn e in en kreeg 'n anval van waanzin. Hi'j hersteldn hier nie meer van en störf in 1900.

Wark & ideeën

Reeds tiedns zien studie brach Nietzsche geschriftn uut waordeur e anzien kreeg en die hum ok de anstelling töt professor te Bazel bezörgdn. In 1872 verschient 'Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik' (De geboorte van de tragedie uut de geest van de muziek). Hi'j onderscheidt hierin 'n dubbele wörtel in de Griekse kunst- en cultuurverschiensels, nl. Dionysische drift en Apollinische bezinning. De Dionysische drift is 'n vörmloosn oerwil, zo as die in muziek töt uuting kump. De Apollinische bezinning is de macht van maot en harmonie.

De machtspositie van Duutslaand na 1870 verontrustte Nietzsche. Hi'j vreesdn dat dit töt 'n vervlakking en vervrömming van de echte cultuurweerdn zolln könn liedn. Disse gedachtn bint op-eschreevn in 'Unzeitgemässe betrachtungen' (1873-1876) (teegndraodse beschowings). Hierin prees e ok zien leermiesters Schopenhauer en Wagner.

Hi'j werd kritisch ten anzien van kunst en metafysica en göngn zich verdiepn in de weetnschop. Dit kwaamn töt uuting in 'Menschliches allzumenschliches' (1878) (Meenslijk al te meenslijk), wölk boek ewijd was an Voltaire.

In 'Zarathustra' nuumm Nietzsche de drie trappn die de meense bi'j zien ontwikkeling deurlöp:

ofhaanklijkheid van autoriteitn
't zich hiervan lösrukkn
't komm töt eign weerden

Dit derde stadium beriekt Nietzsche met zien wark 'Also sprach Zarathustra'(1883) (aldus sprak Zarathustra), wat 'n dichterlijkn uutbeelding van zien filosofische gedachtn was.

In 'Zarathustra' beteugdn Nietzsche ok dat d'r 'n boovn de christlijke 'slaovnmoraal' bestaonde meense mussn komm, de 'Übermensch'. De Übermensch is de meense die wet dat God dood is, die wet dat al 't ideële boovneerdse een harsenschim is, die zichzölf gef an eerde en leevn, die wet dat e 'n deel is van disse weerld en niets daorbuutn.

Nietzsche was plaan um zien hele filosofie in 'n groot wark neer te schrievn, met as titel 'Der Wille zur Macht, Versuch einer Umwertung aller Werte'.

Mar Nietzsche hef dit wark nie voltooid. 'Jenseits von gut und böse'(1886) (Veurbi'j goed en kwaod) was beduuld as inlieding op dit grote wark. Zien wark an 'Der Wille zur Macht' werd onderbreukn deur de uutgave van 'Genealogie der Moral' (1887) (Genealogie van de moraal).

In 1888 brach Nietzsche völle warkn uut, waoronder 'Antichrist' en 'Ecce homo'. Dit leste boek was zien autobiografie. Ok schreef e enkle stukkn, waoronder 'Der fall Wagner' ('t Geval Wagner) waorin e ofrekkende met Wagner.

In 1889 kreeg e 'n anval van waanzin; hi'j leefdn nog 11 jaor in 'n toestaand van verminderd besef; hi'j störf in 1900.

Zien notities werdn in 1906 uut-egeevn onder de titel 'Der Wille zur Macht'.

De invloed van Nietzsche werd in de 20e eeuwe ienorm. Tiedns de eerste weerldoorlog was nao de Biebel, Nietzsche's Also sprach Zarathustra 't miest eleezn boek in de loopgraavn. Dit hef d'r toe elied dat Nietzsche ien van de miest invloedrieke moderne filosoofn is ewörden.

Nietzsches filosofie

Nietzsche wödden stark met zien filosofie beïnvloed deur de Duutse filesoof Arthur Schopenhauer, waor hi'j zien metafysica van de Wille over 't algemien overnamen, mar hi'j hef der aandere ethiese consequentie an verbunnen: waor Schopenhauer veur 't ascetiese 'apollinische' levensholding veurstaander was, daor was Nietzsche juuste 'n veurstaander van 'n 'dionysiese' bevestiging van de levenswille. Dit striedlustige begrip wödden belichaamd deur de Übermensch. Volgens de Leidraad Nederlandse Spelling wöd zelfstaandige naamwoorden uut 't Duuts in 't Nederlaans met 'n kleane letter eschreven: übermensch, schnaps, umlaut, edelweiss, apfelstrudel, aha-erlebnis. -- 't In de toekomst levende resultaat van 'n veurtdurende bevestiging van de wille töt macht, die zich töt de huudige meanse verhöldt zo as de huudige meanse zich verhöldt töt 'n aap. Disse gedachte vinden zien bekendsten uutdrukking in 'n boek Also sprach Zarathustra, waorveur hi-j 'n töt dusverre in de filosofie onbekende vörme hef gebruukt: op declamerende toon eschreven profeet klinkende fictie, waorin met name 't royaal gebruuk van uutroep-tekens opvalt.

Umdat Nietzsche rigoureus de anval inzetten op de heersenden ideeën - inclusief die van umzölf - nuumden hi'j zich de filesoof met de haomer. Wat dan ok, in dit verbaand, beruumd is ewödden is de constatering dat God dood is (Die fröhliche Wissenschaft, §§ 108, 125 en 343). Meer in 't biezunder: 'n meanse hef God dood emaakt. De levens-ontkennende slaovenmentaliteit van de jeuds-kristlike traditie hef volns Nietzsche of-edoan. Nietzsche was van mening dat de slaovenmoraal was onstaon as verzet tegen de heersende orde. Derumme poneerden Nietzsche 't slaovenmoraal as 'n moraal den 'n externe oorzaak hef. Hier tegen-over stellen e de heersersmoraal, de moraal die zonder invloeden van butenof onstunnen. De slaovenmoraal is immers tegen de heersersmoraal ekeerd. De heersersmoraal is de moraal veur diegienen die zich as stark, mooi en veurnaam erkent. De sloavenmoraal stiet in de ogen van Nietzsche simbool veur alles wat zwak is. mar veural sluw.

Nietzsches deenken is 'n veurtdurende herweerdering van 't veurofgaonde met de kennelijke beduuling uutendelijk elke metafysica en moraal achter zich te laoten.

't Is belangriek te wetten det Nietzsche de neiging had zichzölf in te deenken en eregeld zien staandpunten te herziene. Daordeur lek d'r veul tegenstriedigheden in zien wark te wezen. Uut dien heufde kan Nietzsches ontwikkeling ruw weg wödden in-edeeld in drie fases:

Eerste periode: (töt Oneigentijdse Beschouwingen) idolatie veur Arthur Schopenhauer en Richard Wagner, asmede veur de kunst en cultuur van de olde Grieken. Nietzsche tredt op as fileerder van de westerse cultuur;
Twi'jde periode: (Menselijk, al te menselijk - De vrolijke wetenschap) keert zich tegen al zien veurige idealen, bekek alles nu vanof 'n positivistisch staandpunt: metafysica, kunst en rilligie bint 'n verraod an 't warkelijke leven, een niet-anvaorden det 't leven leed inholdt.
Därde periode: (vanof Aldus Sprak Zarathustra) hierin ontwikkelt Nietzsche een egen weerdenleere en maak zich lös van 't positivisme. Zien toon wöd fel. Begrippen as de dood van god, de wil töt macht en 't ideeje van de eeuwige terrugekeer giet een belangrieke rol speulen.
Doarnoas kan de periode 1878-1886 (Menselijk, al te menselijk - Veurbi'j goed en kwaod) as 'n aforistische periode eziene wöden.

Zie ok

Perspektivisme

Dit artikel is eskreaven in et sallandsk.