Erebeie (geslaacht)

Erebeie (Fragaria) is een geslaacht bluuiende plaanten uut de rozefemilie, et staot veural bekend om zien eetbere vrucht. D'r bin meer as twintig soorten.

De botanische naeme fragaria komt van et Latiense woord "fragum" (stamme frag-) veur erebeie en et achtervoegsel -aria wat -achtig betiekent: erebeiachtig. In de symboliek staot de erebeie veur kotstondig genot. Op vule oolde schilderi'jen is daoromme de erebeie ofbeeld om kotstondig genot te symboliseren. In Nederlaand kommen liekegoed de kultuur- as de boserebeie veur.

De erebeie is zelsbevruchtend, waordeur gien kruusbestoeving neudig is. Een goeie bestoeving deur wiend en/of insekten is liekewel noodzaekelik veur et verkriegen van goedvormde, volledig uutgruuide vruchten. Bi'j de deurdraegende rassen komt de hiele zoemer bloemanleg, bluui en vruchtzetting veur. Bi'j pattie rassen kan de bloemanleg in een slim waarme zoemer minder wodden. Bi'j disse riekbluuiende rassen wodden van elke bluuiwieze meerstal de eerste drie tot vuuf vruchten oogst. Daornao wodt de bloemstengel mit de hieran nog onriepe vruchten verwiederd om de vruchtgrootte op peil te holen. Veur een goeie vruchtzetting is een goeie bestoeving slim belangriek. Niet allienig de wiend, mar ok de bi'jen en hommels bin belangriek veur een goeie bestoeving.

De rooie of oranje-rooie vrucht is een opzwölde bloembodem mit daor bovenop de geelkleurde zaoties (dopvruchies) en is dus een zogenaemde schienvrucht.

Geschiedenis

In de bronstied wodde de erebeie al deur meensken bruukt, mar pas vanof de 14e ieuw wodden erebeieplaanten vanuut et wild in tunen anplaant. In die tied wodden ze veural bruukt as sierplaante en as medesien. De vrucht was klein en de plaanten weren niet slim produktief. De erebeie zoas wi'j hum kennen is omdebi'j 200 jaor oold. In de 17e en 18e ieuw bin uut de beiden Amerikes de oktoploïdesoorten Fragaria virginia (Noord-Amerike) en Fragaria chiloensis (Zuud-Amerike) invoerd. In 1766 wodde de erebeie veur et eerst uutvoerig beschreven deur Antoine Nicolas Duchesne en gaf hi'j an zien beschreven soorte de botanische naeme Fragaria ananassa. Disse soorte had liekewel ok veul kenmarken van de invoerde soorten. De in Europa inheems veurkommende soorten bin of diploïd (2n=14) of hexaploïd (2n=42), wielst de teelde soorte oktoploïd (2n=56) is. Daoromme wodt anneumen dat de in Europa teelde erebeie een hybride is van F. virginia en F. chiloensis en is de goeie soortnaeme Fragaria ×ananassa. Laeter bin ok krusings maekt mit de oktoploïde soorte F. ovalis. In Kalifornië wodden veural erebeien teeld mit een slim harde vrucht, vergeliekber mit een appel. De in Europa teelde vruchten weren daorintegen zacht. Krusings tussen disse twie typen erebeierassen hebben de tegenworige, stevige rassen opleverd, die hierdeur goed verhaandeld en over grote ofstaanden vervoerd kunnen wodden.

In Nederlaand en België kommen de diploïde boserebeie (Fragaria vesca) en de zeldzaeme hexaploïde grote boserebeie (Fragaria moschata) in et wild veur.

Et eten van erebeien

Vasse erebeien bin slim gezond vanwegen heur hoge vitamine C-gehalte (60 mg per 100 gr.). Bi'j poppen en slim jonge kiender kan et eten van vasse erebeien een allergische reaktie veroorzaeken. Dus beginnen mit kleine stokkies erebeie, zodat et lichem d'r-an wennen kan. Erebeien wodden vaeke bruukt veur et maeken van sjem. Meerstal wodt hier diepvriespulpe uut onder aandere Polen veur bruukt. Daornaost wodt de erebeie deur zien starke geur as smaekverstarker bruukt in onder aandere yoghurt.

Over et algemien lusten de meeste meensken wel erebeien. Dat komt deur de zute smaek en de smaek is niet al te stark.

Blaeder

De blaeder bin bruukber as toevoeging an krudethee of veur in de slaod. Een oftreksel van jonge blaeder helpt bi'j bloedaarmoede. In de beiden vormen zurgen de blaeder ok veur een betere spiesvertering. Uutwendig kunnen ze bruukt wodden as een kompres deupt in een oftreksel, waor kleine wonden mit genezen kunnen wodden.

Teelt

Erebeien wodden in Nederlaand in de volle grond, onder glas en onder plestiek teeld. D'r bin omdebi'j 2.000 bunders vollegrondserebeien. Deur vervrogging en verlaoting kunnen in de Benelux vanof et aende van febrewaori tot an et aende van december erebeien oogst wodden. Dit is dus bi'jkaans et hiele jaor deur. Pattie kwekers perberen disse periode nog veerder op te rekken tot et hiele jaor rond, deur onder aandere gebruuk te maeken van verwaarming in de wienter en koeling in de zoemer. Ok et bi'jvoegen van extra CO₂ is goed veur de opbrengst.

Vermeerdering

Erebeien wodden vegetatief vermeerderd. De plaante vormt uutlopers, waor dan weer plaanten van vormd wodden. Ok disse plaanten kunnen weer uutlopers vormen. Veur de gewone teelt in de vollegrond wodden disse plaanten an et aende van juli of an et beginne van augustus uutpoot. Et daoropvolgende jaor kan dan van disse plaanten erebeien oogst wodden. In de perfessionele teelt wodden nao de oogst de plaanten vernietigd en wodt elke keer opni'j poot. Pattekelieren laoten de plaanten vaeke staon om et jaor daorop d'r weer van te oogsten. Dit is niet an te bevelen, omdat de vruchten kleiner wodden en deur de bossige gruui de vruchten gauwer antast kunnen wodden deur vruchtrotting.

Rassen

Et meest teelde ras in Nederlaand is 'Elsanta'. Slim goed smaekende rassen bin 'Korona', 'Vima Zanta' en 'Lambada'. Et aldervrogste ras is 'Karina', mar geft min vruchten. Deurdraegende rassen bin onder aandere 'Rapella', 'Evita', 'Everest', 'Selva', 'Koning Kim', 'Everglade' en 'Ostara'.

Soorten

Hieronder viej' een liest mit erebeiesoorten:

Fragaria chiloensis, siererebeie, oktoploïd, Noord- en Zuud-Amerikaans an de kust van de Grote Oceaan, Hawaii
Fragaria daltoniana, diploïd, Himalaya
Fragaria iinumae, diploïd, Japan en Oost-Ruslaand
Fragaria iturupensis, oktoploïd, allienig op 't eilaand Itoeroep (Koerilen)
Fragaria moupinensis, tetraploïd, China
Fragaria moschata, grote boserebeie, hexaploïd, Europa
Fragaria nilgerrensis, diploïd, Zuudoost-Azië
Fragaria nipponica, diploïd, Honshu en Yakushima (Japan)
Fragaria nubicola, diploïd, Himalaya
Fragaria orientalis, tetraploïd, China
Fragaria vesca, diploïd, boserebeie, Europa, Noord-Azië en Noord-Amerike
Fragaria virginiana, wilde erebeie, oktoploïd, Noord-Amerike
Fragaria viridis, heuvelerebeie, diploïd, Europa en Midden-Azië
Fragaria yezoensis, diploïd, Hokkaido, Koerilen en Sachalin
Fragaria × ananassa, gewone erebeie, oktoploïd
Fragaria × vescana, dekaploïd, hybride uut de gewone erebeie en de boserebeie