Sardinië

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Kaarte van Italië en Sardinië

Sardinië (Italiaans: Sardegna, Sardies: Sardigna of Sardinnya) t een-noa grötste eailaand in n Midllaandsen Zee (op Sisilië noa). t Eailaand is 24.090 km in t veerkaant, en ligt (met de klok met) tusken t Fraanske Korsika, Italiën, Tunesië en de Balejoarn. Sardinië heurt offisjeel bie Italië, mear hef ne eegne regearige (regionale autonomie).

Geskiedenisse[bewark | bronkode bewarken]

t Kartaagse Riek

Sardinië wör woarskienlik eerst bewoond duur de Nuragen, dee at vanoet t Italiaanse Etrurië noar t eailaand ekömn warn. Dit was neet öarn offisjeeln naamn, mear ze wordt rechtevoort zu eneumd noar de bouwwoarke dee at ze achter hebt eloatn. n Aander verhaal is det t eerste volk vanof t Iberische skiereailaand via de Balejoarn op Sardinië is terechte kömn. Oawer dit volk is neet völle bekeand, umdet de veundstn dee at edoan zeent ook van latere volkern köant wean. Ne doarde meugelikheaid is det r n volk van zeepiraatn (de Shardana of Sherden) hef ewoond en det doar n naamn Sardinië ook vandan keump; ze wördn zo roond 1180 v.Kr. duur Ramses III van Egypte versloan. De Egyptenaarn neumdn öar ook wal "de leu van de verre eailaandn", wal zol sloan op Sardinië, Korsika en de Balejoarn, wat angef det r toertieds al leu wondn. Wier aandern deankt det r leu vanoet Sardis in Turkieje op t eailaand terechte zeent ekömn.

Zo um 1000 v.Kr. kömn de Fenisiërs. Dee stichtn n antal haawns op Sardinië, um zo öare haandelsweagn better te verdeadigen. t Gung de Fenisiërs vuur de weend, en ze hadn mear ruumte neudig, dus treukn ze noar t binnlaand. Det gung de oarsproonkelike inwonners wat te gek, en ze kömn in opstaand. Det wör in t lestn zo slim det de Fenisiërs in 509 v.Kr. hulpe vreugn van de Kartagen. Dee hadn al n groot riek, en Sardinië wör doar bie in eliewd (n Heuwdstad van Sardinië, Cagliari, hef nog aait n bienaamn Kartago of Kartage).

Noa n Eerstn Puniesn Oorlog, tusken de Kartagen en de Romaann, begunn Kartaagse huursoldoatn te klaagn det ze te weanig betaald hadn ekreegn, en begunn nen opstaand. De Romaann greepn öar kaans en vereuwerdn Sardinië en Korsika in 238 v.Kr. De romaann heuldn t doar zowat 700 oet, en oonderdrukn de oolde Sardiese kultuur en sproake, en dwungn t volk t Volks-Latien te sprekn.

Toew at t Romaanse Riek n betjen op zien eande was, kömn de Vandaaln in 456 n.Kr. de dienst oetmaakn. Dit doerdn neet zo heel lange, want in 534 kömn doar de Byzantienn oawerhen oonder Justinianus I. n Antal Vandaaln gungn t op t eailaand woonn. Dit is oontdekt duurdet r spoern van Vandaals DNA bie wat Sardn an etröfn is. In t boarggebeed in t oostn van Sardinië was n keuninkriekn met n naamn Barbagië, wat de Byzantienn dr nooit oonder kreegn. Van t 6e töt t 9e joarhoonderd was t onofhaankelik. Sardinië wör toew regeerd duur nen richter van de Byzantienn.

De 4 deeln van Sardinië

In t 8e joarhonderd kömn de Arabiern en Berbers noar Sardinië. Umdet dee Sisilië ook al hadn, was t vuur de Byzantienn knap lastig Sardinië te verdeadigen. n Richter verkloardn doarumme t eailaand onofhaankelik en verdeeldn t in 4 distriktn (Gallura, Logudoro, Arborea, en Caralis, zodet ieder deel zikzelf verdeadigen kon. Um 900 n.Kr. warn dit 4 ofzeunderlike keuninkriekskes ewördn, dee at t ene moal oonder Genoa völn, en t aandere moal oonder Pisa. In 1290 reup t städken Sassari zinne onofhaankelikheaid oet. In 1297 deuptn Paus Bonifatius VIII Jakob II van Aragon as Keuning van Korsika en Sardinië. In 1323 begun t Keuninkriek van Aragon (in t hudige Spanje) met t vereuwern van Sardinië, met hulpe van t distrikt Arborea. Oeteaindelik in 1409 köm t hele eailaand oonder de Spaanse regearige, mear har wal ne eegne autonomie.

In 1718 köm Sardinië in t behear van t Hoes van Savoie, woerduur t Keuninkriek Sardinië heetn, woer ook aandere gebeedn in Italië bie heurdn, mear ze hadn nog wal regionale autonomie. Tiedns de Fraanske Revolutie in 1793 eeskn Sardinië det ze onofhaankelik wördn, as loon vuur t vechtn teegn de Fraanskn. Dee onofhaankelikheaid kreegn ze, mear toew at Fraankriek gin gevoar mear leawern, nöm keuning Koarel Albert t in 1847 wier oawer.

In 1860 wör Viktorio Emanuel II, keuning van Sardinië, keuning van Italië, noa at hee t hele gebeed veroawerd har.

Geografie[bewark | bronkode bewarken]

Sardinië vanoet de ruumte met alle boargn
Proveensies van Sardinië noa 2006

Sardinië is n eailaand met völle boargn en n vlak gedeelte bie de kustgebeedn. t Hef n Mediteraan klimaat, wat inheult det r hete dreuge zommers, en meelde weenters beent. In de boargn is t wat natter en keulder, en dr vaalt mangs snee. Dr beent mear boargn as bos en vlakke gebeedn. Duur Sardinië loopt verskeaidene riviern, woervan n Tirsa met 151 km n lengstn is. Töt 2006 was t eailaand verdeeld in 4 proveensies:

In 2006 kömn doar 8 proveensies bie met de verkiezings van n Presideant en de Röa:

Kultuur[bewark | bronkode bewarken]

Sardinië steet in de Italiaanse Konstitusie as "ofzeunderlik volk".

Sproake[bewark | bronkode bewarken]

Vuur offisjele gebuurtenisn en op skooln wörd Italiaans esprökn. Mear t Sardies (la Limba Sarda) is de sproake van t volk. t Sardies heurt töt de Romaanse Sproaknfemilie (net as bv. Italiaans, Fraansk, Spaans en Romaans). t Wörd oonderverdeeld in 4 heufddialektn:

Dit hef te maakn met de 4 proveensies zoas dee al seend t Byzantiense Riek bekeand warn. t Sardies hef gin standaardsproake. As dr in t Sardies eskreewn mut wordn, gebuurt det meestieds in t Logudorees, umdet de leu veendt det det t "meest Sardies" is. t Logudorees "versardiest" ook de meeste leenwoardn (sprekt ze met Sardiese klaankn oet), terwiel aandere variaantn det neet doot.

Sport[bewark | bronkode bewarken]

De leu in Sardinië doot gearne voetbaln, Dartn en Weendsorfn. t Eailaand hef 1 voetbalmanskap in de Italiaanse top-ofdelige. Völle Sardn geleuwt det t Dartn in Sardinië is oet eveundn in t 15e joarhonderd.

Duurdet Korsika en Sardinië zo kort bie mekoar ligt, onsteet r tusken dee beaide eailaandn t venturi-effekt, woerbie de weend grote snelheedn anneamp. Doarumme is Porto Pollo in t noordn van Sardinië n beleefd weendsorfgebeed.

Ekonomie[bewark | bronkode bewarken]

Sardinië mut t vuural hebn van t Toerisme, wien en kökntradisie. Aandere grote inkomstn komt van mienn, öllieverwoarking, informasietechnologie en dienstn. Dr beent verskeaidene goold en zilvermienn op t eailaand.

Vervoer/reaizn[bewark | bronkode bewarken]

Duur t hele eailaand loopt spoerlienn, mear dee zeent neet heel vlot. Völ toeristn nemt de trenino verde, den at duur gebeedn geet woera'j met aander vervoer neet komn köant. Dit leawert mooie plaatjes op.

Demografie[bewark | bronkode bewarken]

De meeste leu wont in de grote steadn an de kust. t Binnlaand is dun bevolkt. Steadn met ne bevolking van mear as 50,000:

Plaatse Inwonners (2008 ong.)
Cagliari 158,221
Sassari 128,850
Quartu Sant'Elena 70,959
Olbia 51,403

Oetgoande verbeendiges[bewark | bronkode bewarken]