Grunnegs (oetsproak)

De oetsproak van t Grunnegs is ain van de typisch-heden dij t Grunnegs, Grunnegs môkt. t Verschilt nogaal van de oetsproak van de aander Leegsaksische dialekten. t Grunnegs staait, noa t Limbörgs, t wiedst van t Standerdnederlaands ôf. Ain van de rezens hierveur is de oetsproak. Dizze oetsproak is veurkommen oet t Frais en n Grunnegse toalontwikkelen dij steevon ien begun van de 19e aiw (zai Nijgrunnegs). Veur dij tied leek de oetsproak van t Grunnegs slim op dij van t Frais. Allend t Westerkertaaiers het dit aksìnt beholden. Dizze ziede gìldt din ook nait veur t Westerkertaaiers en t Westerwôlds. n Streepke tuzzen twij klinkers betaikent n ôfbroak, gain nije lettergreep. De letters worden dus aanmekoar oetsproken as of dat t ain letter wèst wezen zol.

Algemain

Veul klinkers worden ien t Grunnegs net even aans oetsproken as ien t Nederlaands, woardeur man van n Grunnegs aksìnt proaten kin. Veulaal wordt dit aksìnt kenmaarkt deur twijklaanken en brekens. Zai ook t artikel Diftongen in t Grönnegs veur meer informoatsie hierop. Hieronder worden de klaanken ien t Grunnegs besproken.

Klinkers

Letter	Oetsproak	Veurbeeld (Grunnegs)	Veurbeeld (aander toal)
a (/ʌ/)	middellaange klank tuzzen aa en è ien	rag	back (Brits Engels)
aa (/æː/)	laange klank tuzzen aa en è ien	laand	land (Brits Engels)
ai (/ɒɪ/)	aj (sums oj)	nait	night (Brits Engels)
aai (/ɒːɪ/)	aaj (sums ôj)	braai	buy (Brits Engels)
e (/ɛə/)	körte e-klank	bred	redden (NL)
ee (/ei/)	eey	neem	name (Brits Engels)
ee (/ĩːə/)	laange i-klank	beern	peer (NL)
è (/ɛːə/, olle lu en Oostfraizen zèggen maisttieds /ɪːə/)	laange e-klank	wèst	faire (FR)
eu (/əʊ/)	ö-uuw	Euvelgunne	know (Austroalisch Engels)
eu (/øː/)	laange u-klaank	veur	deur (NL)
i (/ɪə/)	körte i-klank	dit	dit (NL)
ie (/i/)	körte ii-klank	rieten	biet (NL)
ie (/iːə/)	laange ii-klank	ziel	hier
ì (/ĩːə/)	laange i-klank	ìnde	peer (NL)
ij (/æi/)	ij-klank richten a	drij	day (Cockney Engels: [tij])
o (/ɔə/)	n körte o-klank	kon	bot (NL)
oo (/oʊ/)	oouw-klank	Winschoot	know (Amerikoans Engels)
ô of ò (/ɒːə/)	laange o-klank	ôf	zône (FR)
ö (/ʏœ/ of /œ/, ôfhaankelk van t woord)	as de Heegse ui	kört	first (Brits Engels)
oa (/ɔːə/)	oo vôlgd deur r	poalen	oor
oe (/u/ of /ʏu/, ôfhaankelk van t woord)	as ien t Nederlaands	oet	koe
ou (jongere generoatsie: /æʊ/, ollere generoatsie: /ɛʊ/, Hoogelaandsters: /ɒʊ/)	a-oe	doun	down (Amerikoans Engels)
u (/ʏ/ of /ʏə/, ôfhaankelk van t woord)	körte u	dut	rust
uu (/y/)	körte uu-klank	schuurtje	lucas (NL)
uu (/yə/)	laange uu-klank	uur	duren (NL)
ui (/ɜʏ/)	a-uu	luip	duister (NL)
ui (/ɜːɪ/)	öj	gruien

Mitklinkers

De volgende mitklinkers kommen mit dij van t Nederlaands overain: b, d, f, g, h, j, k, l, m, r, s, x en z. De ôfwiekende gevalen (c, n, p, q & t) stoan hieronder beschreven. Let op: de oetsproak van de letters is de aalgemaine oetsproak hiervan, zo as aan t begun en aan t ìnde van n woord. Ien kombinoatsies mit aander letters kin de oetsproak veraandern. Zai de vôlgende seksie veur meer informoatsie hierop.

Letter	Oetsproak
c	"komt allìnd ien t Grunnegs veur ien kombinoatsie ch"
k	k-klank mit körte ch-klank der aachteraan
n	n-klank woarbie dails deur de neus proat wordt en de tong veurien verwölf ploatst wordt
p	p-klank mit körte h-klank der aachteraan
q	"komt nait ien t Grunnegs veur"
t	th-klank mit n körte sisklank der deur hìn
w	w-klaank woarbie locht onstnapt, woardeur t klinkt as of der n 'h' deurhìn zègd wordt

Kombinoatsies

De vertoalen van t Nederlaandse woord "brood" ien oost Grunnen

vôlgd deur -e

As bepoalde letters ien t Grunnegs vôlgd worden deur n -e, veraandert de oetsproak van dij letters. n Goud veurbeeld is t Hoogelaandster woord stoet. Ain van de belaangriekste verschillen tuzzen t Veenkelonioals en t Hoogelaandsters is t aachtervougsel -e. t Woordt stoet zol den stoete worden. Dochs is dit nait t gevaal, t wordt noamelk stoede, môr ook tìnde in stee van tìnt, madde ien stee van mat. Ien t oosterlieke Oldambtsters wordt t wel stoete sègd. Zai ook t koartke hiernoast.

n Aander veurbeeld is de -k, bieveurbeeld ien t woord mok, wat ien t Veenkelonioals mokke wordt. De kombinoatsie -kk wordt den oetsproken as de -g, bieveurbeeld ien guten Tag. Dij kombinoatsie wordt ook wel as kh schreven, dus wordt de oetsproak [mokhe]. Ien t Duuts zol Ein Mogge dezulfde oetsproak hebben as t Veenkelonioalse Ain mokke.

Dit gebeurt ook mit de -p. As doar n -e aachter komt, veraandert de oetsproak ien n -b. t Hoogelaandster woord klomp, veraandert den in klompe, mit as oetsproak [klombe].

De -s veraandert ien n -z, bieveurbeeld bie schaans - schaanze of kees - keze. Dit kint man ook ien t Nederlaands bie meervolden.

De dubbele -ff veraandert ien -v of -vv, bieveurbeeld plof - plovve. De oetsproak gaait den laankzoam noar de -w tou.

Dizze veraanderens gìlden nait allìnd veur zulfstandege noamwoorden, môr over t aalgemain ook bie waarkwoorden en meervolden. Summege kombinoatsies veraandern zulfs bie elke volgende klinker, bieveurbeeld Warffum - Waarvum.

Waarkwoorden

Bie waarkwoorden gaait t ongeveer t zulfde. Hieronder staait n schema mit doarien de oorspronkelke letter, de nije letter/klank (den nait aaltieds wordt de spèllen noar de oetsproak aanpaast) en n veurbeeld. Bie de nije letter staait de ' veur n stoot dij verliekensboar is mit n kört oetsproken -u; de -kh staait veur de Duutse -g; de -ə staait veur n stomme e, zo as ien t Nederlaandse lopen, wat aigelks n kört oetsproken -ö is.

Olle letter	Nije letter	Veurbeeld	Oetsproak
-ben, -ven,	m mit n körte -b oetsproak	even	eebm
-aauwen	-aauwdn	daauwen	-
-chten	-ch-hen	wachten	wach-hen
-den	-dn	peerden	peedn
-gen	-khng	maggen	makhng
-jen	-jun	aanpitjen	aampitjun
-ken	'ng	môken	mò'ng
-elen	-oln	kwedelen	kweedoln
-men	-mm	nemen	neemm
-nen, -nden	-nn	landen	lann
-pen	'm	lopen	loo'm
-eren	-ōdn	vouern	vouwədn
-ten	'n	proaten	proa'n
-uien	-öjdn	bluien	-
-wen	-dn	daauwen	daaudn
-zen	-zn	lezen	leezn

sv-

De kombinoatsie sv- is n kombinoatsie dij ook voak schreven wordt as sw-, omreden de oetsproak tuzzen de [sv] en de [sw] ien zit. Dit wordt maisttieds broekt as de sw- vôlgd wordt deur n -i of n -e, bieveurbeeld Sveden, svinden en Svitzerlaand. Dochs is de spèllen Sweden, swinden en Switzerlaand ook korrekt.

-r-

As n -r nait aan t begun van n woordt staait en vôlgd wordt deur n aander mitklinker, den wordt e nait oetsproken. Bieveurbeeld ien t woord "waark", wat oetsproken wordt as [waak]. Dit gìldt aaid, dus ook bie n kombinoatsie woord, bieveurbeeld van "doar" [doar], en "doarmit" [doamit]

h-

As n woord begunt mit n h-, vôlgd wordt deur n klinker en veurgongen wordt deur n mitklinker, wordt dizzent nait oetsproken. Ien de oetsproak kommen t woord mit de h- en t woord derveur aan mekoar vast. Bieveurbeeld: dat hotel krigt as oetsproak [daddootèl]. Hierbie wordt de regel vôlgd zo as hierboven beschreven dat de -t veur n mitklinker veraandert ien n -d.

Me-

Woorden dij ien t Grunnegs begunnen mit me-, zo as "meneer", "metoal" en "medalje", doarvan veraandert de e- sumtieds ien n a-oetsproak. Man zègt den "manneer", "matoal" en "madalje". Dit schrieft man nait.

-ui-

Ien t Grunnegs worden veul woorden mit "-ui" mòkt. Ien summege varianten, zo as t Raaiderlaands en t Stadjeders, spreken t nait oet as "ui", mòr as "ai". Man leuft dat dit vrouger ien haile pervìnzie zo wèst het. Dus nait "gruin", "blui" en "luip", mòr "grain", "blai" en "laip". Op t Hogelaand en en op Börkem zègt man nog aingoal "hai laip".

Grunnegs Nederlaands

Mit Grunnegs Nederlaands wordt t aksìnt bedould dij Grunnegers hebben as zai Nederlaands proaten. t Vernuimdste veurbeeld hiervan is t ienslikken van de -en, tot n of 'n tou, bieveurbeeld van "even" noar "eebm".

De letters worden binoa hailmoal t zulfde oetsproken as ien t Grunnegs, de ts, ph, enz. lôten aine Grunnegers heerkennen. De aa is ien t Grunnegs Nederlaands wel aans as ien t Grunnegs. t Is de vlot oetsproken kombinoatsie èë, verliekensboar mit de Brits Engelse oetsproak van land. Behaalve de oetsproak van de letter l komt de oetsproak van laand in t Grunnegs binoa hailmoal overain.

n Goud veurbeeld is "Ij zee: Hem wij daddoouk gdèn?" veur t Nederlaandse "Hij zei: Hebben we dat ook gedaan?", tegenover t Grunnegse "Oi zee: Hem wie daddoouk doan?".

Noast woorden, t aksìnt en t vlotte proaten worden ook typisch Grunnegse zinskonstruksies bruukt, zo as "Je doet me daar geen knup om toe." As eerst wordt t woord "me" in t Nederlaands noeit op dij stee zet, môr in t Grunnegs wel. Hierbie gaait t den om de wil van aine ("Doe gaaist mie doar nait ien" = ik wil nait datst doe doar in gaaist). Doarnoast is t woord "knup" n letterliekse vertoalen van t Nederlaandse woord "knoop". As lèste is de oetdrokken "ergens om toe" nait korrekt Nederlaands, môr in t Grunnegs juust wel ("aargens om tou" = ergens omheen).

Wat ook wel ais gebeurt is dat aine Grunnegse woorden letterlieks noar t Hollaands vertoalen gaait, zo as sijpel, boon en puitje veur ui, zolder en zakje.

n Tegenhanger hiervan is t Nederlaands Grunnegs, dat de invloud van t Nederlaands op t Grunnegs weergeft. Hierbie zol bovenstoande zin in t Grunnegs worden: "Dust mie doar gain knoop om hìn" ien stee van t geve Grunnegse "Dust mie doar gain knup om tou".

Nog n poar veurbeelden van Grönnegs Nederlaands:

• M'n mae is gister tot t venster uitgekroop'm om kwajongs tot de tuin uit te jaeg'ng, maer ze heeft hun niet pak'ng gekund. (Mijn moeder is gisteren uit het raam geklommen om kwajongens uit de tuin te verjagen, maar ze heeft hen niet kunnen pakken.)
• Reken maer dat ij t om mans gehad heeft. IJ was ja de enegste die der om kwart na drie geweest is; en wie moet t aenders weezn. (Ga er maar van uit dat hij het heeft gedaan. Hij was immers de enige die er om kwart over drie is geweest; en wie zou het anders moeten zijn?)
• Sikkem drie week geleed'n heb'm we fiets'n gedaen naer Fraankrijk toe. (Bijna drie weken geleden hebben we naar Frankrijk gefietst)