Bron bekyken van Zwols

[[Ofbeelding:Zwolle Peperbus Bevrijding.JPEG|thumb|right|180px|De ''Paeperbusse'' in Zwolle]]
[[Ofbeelding:Zwols1960.png|thumb|right|Kaarte van de gemiente Zwolle (2022) wööras et Zwols umstreeks 1960 espröäken wier]] 
't '''Zwols''' is 't [[stadsdialekt]] van de [[Oaveriessel|Aoveriesselse]] eufdstad [[Zwolle]]. 't Be-eurt töt de [[Sallaands|Sallands]]e dialektgroep, die weer deel uutmaakt van t [[Nedersaksies]].

==Kenmärken==
Kenmärkend veur 't Zwols is 't [[h-deletie|votlaoten van de h]] (wat ok in de umliggende gebieden veurkump, töt in 't [[Urkers]]) en de bri'jende (Franse) uutspraoke van de [[r]], [ʀ] (typies veur stadsdialekten, kump värder onder andere veur in 't [[Kampers]], [[Stienwieks]], [[Dèventers]] en [[Zutfens]], maar ook in [[Iesselmuden]]<ref name=":0">Ph Bloemhoff-de Bruijn, ''Anderhalve Eeuw Zwols Vocaalveranderingsprocessen in de periode 1838-1972''. IJsselacademie (2012). <nowiki>ISBN 978-90-6697-228-5</nowiki>.</ref>). Zwollenaeren wörren/wieren in de umliggende dörpen dan ok bri'jbekken enuumd.<ref>De term ''bri'jbek'' is beveurbield op-etiekend in Schoemaker-Ytsma, A.C.M. (2006), ''"Zo zegge wi'j det" van A tot Z! Woorden en gezegdes in het dialect van Nieuwleusen'', Ni'jlusen: The Readshop J. Hilbrink</ref> een riempien dät ze onder de rook van Zwolle wè gebruken, giet: ''Bri'j, brood en proemen, kunt de Zwolsen niet noemen.''<ref>Schoemaker-Ytsma, A.C.M. (2009), ''"Zo zegge wi'j det" van A tot Z! (aanvulling) Woorden en gezegdes in het dialect van Nieuwleusen'', Ni'jlusen: The Readshop J. Hilbrink</ref> De ao veur een /r/ (/ɔː/) is wöörskijnlik ierdeur veranderd in een öö (/œː/). De /r/ nao woorden as pöörs, wöör en ärm klinkt ongeveer as een [ʁ].<ref name=":0" /> In Stienwiek en Iesselmuden is et gewoon een ao ebleaven veur een /r/.

Et Zwols hef völle klanken die uut erekt bint. Zo wördt er völ gebruuk gemaakt van de ae wöör niet al 't Sallands dit hef. Volgens [[Johan Winkler]] praoten Zwollenaeren 'sleepende en een weinig temerig te spreken. De lange klinkers en de tweeklanken worden door hen zoo lang mogelijk uitgerekt en aangehouden.'<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/wink007alge01_01/colofon.php Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon Deel 1 p. 377]</ref> Andere kenmärken bint et völle gebruuk van de ä (/æ(:)/ en 't gebruuk van sk. De sk klank veur sch kump niet veur op 't platteland, maar wè weer in bi'jveurbeeld [[Zutphen]]. Zwolle lig op de liende van [[ienheidsmeervold]]. Zwolle hef hier alle westelike kenmärken be-alve in et wärkwoord wean. In Zwolle is 't wi'j bint en niet wi'j binnen.<ref>[http://www.detaalvanoverijssel.nl/plaats/id:19 Over de taal van Zwolle. bekeken op 15 meei 2020.]</ref>

Naodät de [[Verienigde Staoten van Amerika|Amerikaanse]] [[taalkunde|taalkundige]] [[William Shetter]] deur de Nederlandse taalkundige [[G.G. Kloeke]] met-enömmen wier naor Zwolle, skrif e 't ärtikel "Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic", dät in 1958 verskeen in ''Language'', 't miest gezag-ebbende tiedskrift op 't gebied van de taalwetenskoppen.<ref>[http://www.jstor.org/pss/411275 Shetter, William Z. (1958), ''Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic''. In ''Language'' jg. 34, nr. 1]</ref>

Een eigenöördigeid van 't Zwols is dät de Iesselakademie 't gebruuk van de ää en ä veurskrif, määr dät 't op de mieste plekken veurkump as ''ae'', ok in t Zwolse woordeboek, dus dan wört 't maer.

==Verspreiding==
Volgens de [[Taaltelling Nedersaksisch]] van 't [[Nedersaksisch Instituut]] (2003) zegt 61% van de ondervraogde mensen in Zwolle, Dèventer en Kampen heur eigen stadsdialect te kunnen praoten.<ref>Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.) (2008), ''Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde'', Assen: Van Gorcum (p.310)</ref>

Ze praoten veural Zwols in de oldere wieken van Zwolle zo as [[Assendörp]], de [[Pierik (Zwolle)|Pierik]], [[Kamperpoorte]] en de Zee-eldenbuurte in de [[Wipstrik]]. Kamperpoorte ef zien eigen [[sosiolekt]]; 't is ärg informeel en ston ok onder grote invloed van 't [[Bargoens]]. Een veurbeeld: ''Ze ef n bos olt veur de deure'' (ze ef grote börsten). Zuksoort uutdrukkingen kommen natuurlijk op andere plekken ok veur, maer wörren meestentieds as typerend ezien veur dit soort sosiolekten, wöör ze vaeker gebruukt wörren.

De Zwolstalige stukkiesbundel ''Mien Ome Jan...'' deur [[Minke Kraijer]] (Uitgeverij Evenboer, 2007) stelden dät allennig lu van baoven de vieftig nog Zwols praoten.<ref>[http://www.weblogzwolle.nl/content/view/5308/55/ Stichting Internetmedia Zwolle: Presentasie ''Mien Ome Jan'']</ref>

==Zwols as kultuurtaal==
[[Ofbeelding:Op zien Zwols.jpg|thumb|right|180px|''Op zien Zwols: woordenboek van de Zwolse taal'' (2009)]]
===Skrieveri'je en spelling===
't Zwolse stadsdialekt is veural een sprèèktaal, al bint ter wel publikasies in 't Zwols. In 1908 verskeen van de and van 'Een Oud-Muzijkmeester' in de ''[[Driemaandelijkse Bladen]]'' 'Un prêutien over Zwolle van veur vieftug joar'. Döörop reageerden, ok in 't Zwols, prof. G. Kalff (1909) en volgden stukken van anderen aover 't Zwolle van vrogger. De ''Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant'' namp verskeiden ärtikels uut de ''Driemaandelijkse Bladen'' aover, wat ok in die krante weer veur reaksies zörgden.<ref>[http://www.wieiswieinoverijssel.nl/details2.asp?Id=122 Wie is Wie in Overijssel: Willem Kloeke]</ref>

Van [[Willem Kloeke]], de va van taalkundige [[G.G. Kloeke]], kwammen in 1931 de ''Zwolsche Sketsies'' uut (Thieme). Van Janna van der Waarde verskenen in 1991 Zwolse veraelties onder de titel'' 'Eb ie ze ook nog 'ekend?'' Van Karel Nijland verschenen de bundels mit erinneringen ''A'k achterumme kieke'' en ''A'k nogmaols kieke'' (1998).

Minke Kraijer skreef alle wèken een kolumn in 't Zwols in uus-an-uus-kräntien ''De Peperbus'' (De Pèperbusse). Ze skreef ''Zwolse praot'' (2002) en ''Mien Ome Jan...'' (2007), erinneringen an aer ome, in 't Zwols en Nederlands. Van Loes van 't Haar-de Vries verskeen in 2007 de reseptenbundel ''In de Zwolse pot''. Veur de strèèktaal van West-Aoveriessel, wööronder 't Zwols, ef 't strèèkkenniscentrum de [[Iesselakademie]] (IJsselacademie) spellingsrichtlienden ontwörpen.<ref>[https://web.archive.org/web/20100613010703/http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/spellingsbrochure/inhoudsopgave.asp Spellingsrichtlienden van de Iesselakademie veur t West-Aoveriessels en Oost-Veluws]</ref> Ok Wikipedie ef een eigen spelling (veur alle Nedersaksiese dialekten) ontwörpen, die is ok gebruukt in dit ärtikel.

===Zwols woordeboek===
In november 2009 kwam bi'j de Iesselakademie et Zwols woordeboek uut: ''Op zien Zwols: Woordenboek van de Zwolse taal''. 't Is eskröven deur Minke Kraijer, Henk Mulder, Dick Visscher en [[Philomène Bloemhoff]] en beröst op 't wärk van de [[Zwolse Dialektkringe]]. Vanof 1986 ebben ze Zwolse woorden en uutdrukkingen op pepier ezet en in 1999 is 't wärk an 't boek begunnen<ref>[http://www.destentor.nl/regio/zwolle/5721982/Zwols-woordenboek-ligt-volgende-week-in-winkels.ece De Stentor aover t verskienen van t Zwols woordeboek]</ref><ref>[http://www.destentor.nl/algemeen/cultuurstn/special/streeksite/2696410/De-drie-varianten-van-donderkop.ece De Stentor aover t Zwols woordeboek]</ref>.

===Verdere aktiviteiten===
De Iesselakademie örganiseert 't ''Groot Zwols Taaldictee''<ref>[https://web.archive.org/web/20080320085710/http://www.deweekkrant.nl/artikel/2008/februari/11/groot_zwols_taaldictee_in_het_gemeentehuis De Waekkrante aover t Groot Zwols Taaldictee]</ref> en de cursus Zwolse taal en cultuur.<ref>[https://web.archive.org/web/20100614053127/http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/watwijdoen.asp Streektaalactiviteiten van de Iesselakademie]</ref> Disse cursus, now därtien keer egöven, ad de eerste jören öördig wat belangstelling, maer kon in 2007 niet deurgaon umdät der te weinig kursisten waeren.<ref name="Stentor20081029">[http://www.destentor.nl/regio/zwolle/zwolle/3949079/Gebrek-aan-interesse-nekt-dialect.ece?startshow=null&startSlide=null ''Gebrek aan interesse nekt dialect''. De Stentor, 29 oktober 2008]</ref> Later is de cursus nog wè weer een antal jören egeaven umme in 2013 veur de leste maol egeaven te wörren. De bi'jienkomsten van de Zwolse Dialektkringe wörden veural nog döör oldere mensen bezöcht.<ref name="Stentor20081029"/>

Der wört ok in 't Zwols ezungen, vaeke aover bekende Zwollenaeren of bekende plasen in Zwolle. Een zangeresse die 't Zwols in cärnevalachtige sfeer gebruukt is [[Tante Kippe]]. Ok de jazzmuzikant [[Bert Vrieling]] zingt wè in 't Zwols.<ref>[http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/luuster.asp De Iesselakademie aover Bert Vrieling, met zien lied ''Meziek'']</ref>

==Een paer veurbeelden==
Ieronder staon een paer Zwolse gezegden en uutdrukkingen in de bargoense sfeer met döörachter de Nederlandse vertaling.

* ''val dood, l''èè''f ie ok nog? '' - val dood, leef je ook nog? (gezegde as olde bekenden mekäre taegenkommen, määr wel vriendelik bedoeld.)
* ''mu'j ok een stukkien keze?'' - wil je ook een stukje kaas?
* ''dät e-k w''è ''e-eurd eur!'' - dat heb ik wel gehoord hoor (met de lang-erekte "r")
* ''gekke l''è''verlippe'' - een mafferd
* ''slaolippe'' - iemand die gek op een borrel is, een zuiplap
* ''botskoever(d)'' - iemand die overdreven loopt, sjokt
* ''daapse'' - een mafferd
* ''stärf toch bi'j de enkels of'' - ga toch dood! (een langzame dood) - niet vriendelijk bedoeld
* ''gaorlippe/gölippe'' - gek
* ''skeflauw an de bouterik'' - het zal me aan m'n reet roesten
* ''ze ebben der iene neudig op de nachtboot'' - ze hebben er eentje nodig op de nachtboot - ze zoeken iemand op de nachtboot die het dek schoon kan plassen (wört ezegd tegen een ''zeikerd'')
* ''boskoppen doen'' - boodschappen doen
* ''die ef een boek met botten'' - die heeft een buik met botten - die is zwanger
* ''die ebben ze op-eknapt'' - die hebben ze opgeknapt - die hebben ze zwanger gemaakt
* ''gasterd / gasterig'' - viespeuk / smerig - bi'jveurbeeld: wat een gasterd is die keerl - Wat een viespeuk is die man. / dät wief lèèft in een gasterig uus - die vrouw woont in een smerig huis.
* ''eerappels/eerpels kaoken'' - aardappels koken.
* ''slaoperd'' - slaperd - geen helder licht / duf figuur
* ''dä-s ok zo'n zaodneier'' - dat is ook zo'n zaadnaaier - dat is ook zo'n raar figuur.
* ''dragonder'' - lompe / corpulente vrouw.
* ''kakkemelorum'' - volk met veel poeha / volk dat zich meer voordoet dan het is.
* ''de wouten'' - de politie.
* ''görenklopper'' - garenklopper - iemand die niet 100% is (bi'jveurbeeld: dä-s ok zo'n görenklopper/görenklöppertien - dat is ook zo'n garenklopper/garenkloppertje / die is ook niet helemaal 100%).
* ''neien / olde neierd'' - naaien / oude naaier (in de zin van geslachtsgemeenschap) -  bi'jveurbeeld: dä-s ok zo'n olde neierd/olde neibaos - dat is ook zo'n oude naaier/oude naaibaas / die mag het graag met iedereen doen. 
* ''skeuken'' - krabben - het woord heeft twee betekenissen. In de zin van krabben, maar ook in de zin van zuinig zijn. Bi'jveurbeeld: zit niet zo vies te skeuken! / Zit toch niet zo vies te krabben, of: dä-s ok zo'n skeukerd / dat is ook zo'n zuinigerd, of: ij zit altied te skeuken / hij heeft nooit geld.
* ''krabben'' - geld bij elkaar sprokkelen / wroeten - dit woord heeft twee betekenissen en lijkt veel in betekenis op 'skeuken' wat betreft zuinig zijn, maar heeft hierin toch een nuanceverschil - bi'jveurbeeld: ij zit altied te krabben / hij probeert altijd geld bij anderen los te krijgen. De tweede betekenis van 'krabben' is in de zin van wroeten, bi'jveurbeeld: as e niks te doen ef, zit e weer in de tuin te krabben / als hij niets te doen heeft zit hij weer in de tuin te wroeten/rommelen.  
* ''roppen'' - roppen/wild doen - bi'jveurbeeld: ij zit altied zo te roppen in die bak / hij zit altijd zo wild te rijden in die auto!
* ''nöst'' - nest/bed - bi'jveurbeeld: kom es uut oew nöst! / kom toch eens uit je bed (nest), of: dät vögeltien ef een nössien ebouwd / dat vogeltje heeft n nestje gebouwd.
* ''ik eb een onderstel uut 't stientiedpärk en 't öör weit mi'j in de bokse'' - ik heb een onderstel uit het stenentijdperk en het haar waait mij in de broek. Gezegde dat aanduid dat de bepaalde persoon te oud en geen interesse meer heeft in seksuele handelingen.
* ''viezertien'' - viezerd / vies persoon.
* ''met de pis naor de dokter gaon'' - met de plas naar de dokter gaan. In de betekenis van: die moet zich laten nakijken, die is niet helemaal goed, bi'jveurbeeld: die kan ook wè met de pis naor de dokter gaon / die mag zich wel eens laten nakijken door de dokter, die is niet helemaal goed. 
* ''IJ ef 't mosterdgläsien altied löög.'' - een continue hang hebben naar wijn (ontstaon in bar/bistro "De Olde Larix" an 't ende van de [[19e eeuw]]).
*''Zi’j ad altied ampärtigeid'' - ze had altijd wat anders,<ref>Vanof hieronder: De taal van Overijssel verhalen uit Zwolle. Zwolse zegswiezen</ref>
*''Ie bint mi’j an'' - je hebt me ingehaald.
*''IJ is zo ändig as een bos wottels'' - hij is erg onhandig.
*''IJ löp as een ane met stront an de poten'' - hij loopt naast zijn schoenen.
*''Zi’j löp as een stoterse ane'' - zij loopt erg verwaand,
*''Eerst mensen dan angoren'' (angoor = opgeschoten jongen of meisje).
*''Ie kunt ter apen met vangen -'' je kunt er niets mee beginnen.
*''IJ ef een kop as een assien'' - hij heeft een raar gezicht (assien = pinda).

==Referensies==
<references/>

{{Dialekt|sdz|Zwolle}}

[[Kategorie:Sallaands|*]]
[[Kategorie:Zwolle]]