Rampjoar

Lodewiek XIV

Et joar 1672 steet in den Nederlaandsen geskiedenis bekand as et Rampjoar. In dat joar wöd den Republeek der Zeaven Vereanigden Nederlaanden, veurgänger van et könninkrek der Nederlaanden van vandage angevallen deur Engelaand, Frankriek, en den bisdommen Münster en Köln. Den binnengevallen leagers versloogen et zwakken leager van den Republeek en bezetten rap veul groandgebeed. Deur dizze teggensloagen brak panieek uut in den nieet bezetten dele van den Republeek. Völ bestuurders dee an den kante van den tot den tied leidenden partie van den stoatsgezinden stoanden, wödden edwongen hun ploatsen of te stoan an prinsgezinden. Dat joar vörmden zo ok et end van et Eersten Stadholderlozen Tiedpark. Den belangrieksten stoatsgezinden regent was Johan de Witt. Soamen mit zien breur verloar hi-j in dat joar neet allenig zien ambt moar ok zien leaven toon zie deur nen woodenden tröppe leu wödden vermoord.

Nen beroomd Nederlaandsen gezegde zegt dat toondertied et volk redeloos, den regiering roadeloos en et laand reddeloos was.

Michiel de Ruyter

Bestoande toostaand in den Republeek

Al tiedens den Tachtigjoarigen Oorlog hadden spanningen bestoan tussen anhangers van nen bestuur deur de regenten en anhangers van nen bestuur deur den prinse van Oranje. Dizze spanningen waren in 1650 uut de hand eloppen in den peuging van Willem II Amsterdam in te nemmen en zo den machtsstried in zien veurdeel te loaten endigen. Noa zien plotselingen dood kwamen zien teggenstoanders dee later den name stoatsgezinden (teggenoaver Prinsgezinden) kreggen, wier an de macht. Volgens hun oavertuuging was nen stadholder of könning schadelek veur den 'Woaren Vri-jheid'. Den zunne van Willem II, nog nen zuugeling wöd neet beneumd tot stadholder en ok et ambt van Kapitein-Generoal (opperbevelhebber van et leager) blef unbezet. Den Stoaten van Hollaand beneumden Johan de Witt, zunne van nen regent dee deur Willem II gevängen was ezet, tot roadpensionoaris et belangrieksten burgerleken ambt binnen den Republeek. Howal lange neet alle bestuurders en proveensies 'Stoatsgezind' waren, hadden Stoatsgezinden zolange doar geen groten economiesen problemen of kriegen dreigden den machte steavig in hende. Doarumme en vanwaege hun eigen zoakeleken belangen probierden den regenten krieg binnen Europa te vermieden.

Jan de Wit

Buutenlandsen Zoaken

Tiedens den unofhänkelekheidskrieg teggen Spanje had den Republeek een verboand eslotten mit Frankriek. In 1648 hadden Spanje en den Oostenrieksen laanden den Republeek erkand en was daor vrede eslotten. Frankriek doarinteggen had wal vrede eslotten mit Oostenriek moar had deur-evochten mit Spanje tot 1659.

Volgens den Vrede van den Pyreneeën zol den Fraansen könning Lodewiek XIV trouwen mit nen dochter van Filips IV. Maria Theresia zol ofzeen van heur arfrechten in ruul veur nen broedsschatte. Dizzen broedsschatte wödd nooit betoald deur den Spanjoarden.

Den verholding tussen de Republeek en Engelaand was tiedens dizzen tied lastig. Den laanden waren teggenstaanders op et gebeed van handel en kolonies. In 1651 had dit al tot den Eersten Engels-Nederlaandsen Oorlog geleid. Nen geheimen paragroaf, den Akte van Seclusie, bi-j den vrede was dat Hollaand et ambt stadholder geheel zol ofschaffen en nooit meer nen lid van et Huus van Oranje könninkriek zol loaten beneumen tot Kapitein-Generoal.

Oliver Cromwell had den bepoaling geëist as reaktie op den hulp van Willem II an zien schoonvader Karel I van Engelaand tiedens den Engelsen burgeroorlog en den nauwe banden tussen den Stuarts en den Oranjes. Al was nen vermindering van den invlood van den Oranjes den Stoatsgezinden zeker neet unwelkom, mit dizzen bepoaling mengden zie binnenlaandsen en buutenlaandsen politeek. Den Prinsgezinden waren dan ok woodend.

Noa den restaurasie van den Stuarts was den boavengeneumden bepoaling verwiederd uut et verdrag moar den bepoalingen van den vrede dee noadelig waren veur den Nederlaandsen handel neet, zoas et handhaoven van den Acte van Navigoasie. Den stried tussen den beide Noordzeelaanden laaiden opni-j op en den Tweeden Engels-Nederlaandsen Oorlog volgden. Noa den veurigen krieg had Johan de Witt den vlotte beheurlek verstarkt ten koste van et laandleager van den Republeek. Mit dizzen vlote en hulp van den Fraansen mit wie opni-j nen bondgenotschap was an-egoan, wist den Republeek Engelaand en zien bondgenot Münster te versloan. Den hulp van Frankriek tiedens dizzen krieg had veurnoamelek bestoan uut diplomateeken drök, Frankrieks leager en vlote waren bi-jnoa neet in-ezet ewest. Tiedens den vredesunderhändelingen blek woarom. Noa den dood van Filips IV maakten Lodewijk XIV ansproak op nen dele van den arfenis veur zien vrouwe. Volgens ploatselek rechte in delen van den Spoansen Nederlaanden geet et arfdele van dochters uut nen eerder huwelek veur et arfdeel van zunnen uut lateren huweleken. Lodewiek XIV legden dit zo uut dat zien vrouwe den Spoansen Nederlaanden zol arven umdat zi-j uut et eersten huwelek van Filips kwam en zien opvolger Karel II van Spanje nen zunne was uut Filips' tweeden huwelek. Um den mening kracht bi-j te zetten veel Frankriek den Spoansen Nederlaanden binnen.

Dizzen untwekkelingen waren teggen den belangen van den Republeek. Nen kriegs stark laand as Frankriek zol nen völ groter gevoar wean veur den Republeek dan et zwakken Spanje.

Um Frankriek te stoppen slot Johan de Witt den Triple Alliantie mit Engelaand en Zweden. Formeel was dit nen bondgenotschap dat zol bemiddelen in den krieg tussen Spanje en Frankriek moar in geheimen underdelen verboanden den soamenwarkenden zich um geweld te gebruuken as ene van beide laanden (leas Frankriek) geen vrede zol willen.

lieken van de breurs de Witt, vermuudelek deur Jan de Baen

Renversement des Alliances

Frankriek en Spanje slotten vrede moar deurdat dee geheimen bepoalingen van den Triple Alliantie bekand raakten, veulden Lodewiek XIV zich beleadigd deur den Republeek. Boavendien veulden hi-j dat den Nederlaanders hun trouwe an him hadden verbroaken.

Unmiddellek noa den vrede nam hi-j stappen um den Republeek te buuten te sluuten. Zweden en Münster wödden rap umgekoft moar den Engelsen publeeken mening was wantrouwig vergelekken mit Lodewiek XIV. Veur Engelaandsen könning Karel II was nen krieg teggen den Republeek wal in zien veurdeel. Den krieg zol vermudelek leiden tot den valle van den stoatsgezinden regiering. Hierdeur zol zien neave Willem III den machte kriegen. En den krieg bood meugelekheden um den Nederlaandsen (handels)teggenstaand te verneetigen.

Noa bemiddeling van Henriëtte Anne, Karel's zuster, vrouwe van Lodewieks breur, wöd nen geheimen anvallenden soamenwarking etekkend (Traktoat van Dover) tussen Engelaand en Frankriek. Frankriek zol den Generoaliteitslaanden kriegen plus nog wat delen in et Zuuden, Münster en Köln delen in et Oosten. Engelaand zol wat kuststeedn kriegen en Willem III zol beneumd wödden as Soeverein Prinse under den bescharming van Karel II. Lodewiek beloafden ok Karel te veurzeen van geld steun woarmet dizzen zol künnen regieren zunder et parlement te roadplaegen.

Willem III.

Opmars tot oorlog

Den Nederlaanders waren op den hoogte van dee underhändelingen tussen Fraansen en Engelsen moar kleine underdelen waren neet bekand. Johan de Witt rekkenden doarop dat den publieeken mening van Engelaand teggen den krieg mit nen protestantsen noatie zol wean en boavendeen Lodewiek XIV neet zol vertrouwen. Wieter deed hi-j meujte um den verholding mit Frankriek te verbeateren. Oaver de meeste zoaken waren gene teggengestelde belangen tussen den Republeek en Frankriek behalve et underwarp van den Zuudeleken Nederlaanden. Frankriek zag den Rijn as zien natuurleken grenze en tussen den Rijn en Frankriek lagen den Spoansen Nederlaanden en den Generoaliteitslaanden, nen dele van den Republeek. Volgens den Fransen verteggenweurdiger d'Estrades waren den Nederlaanders algemeen in hun eurdeel "Gallicus amicus, non vicinus"; den Galliër as vriend, neet as noaber. Den Republeek had nen starken vlotte moar maakten te weinig veurbereidingen veur et leager. Redenen hierveur waren geldtekort en gebrek an vertrouwen in et leager dat in et verleaden nen woapen in de hende van den stadholders was ewest.

Den krieg stoand doar an te kommen. Under zwoaren drök van den angstigen publeeken mening ging De Witt akkoord mit den beneuming van Willem III as Kapitein-Generoal veur den duur van éne veldtochte.

Krieg

In meertr 1672 veel den Engelsen vlotte nen van den Levant trögkommend Nederlaandsen handelskonvooi an. In april volgden den kriegsverkloaring. Frankriek en den bisdommen Köln en Münster volgden kort doarnoa.

In ploats van deur den Spoansen Nederlaanden te trekken trok et Fraansen leager deu et gebed van den bissdommen en wat anderen bondgenotten um den Spoansen Nederlaanden en den verdeadigingsliene van den Republeek hen en veel vanuut et oosten binnen. Bi-j den Iessel kwam het tot nen veldslag dee den Fraansen makkelek wonnen. No lag et helen groandgebeed van den Republeek oppen. In den steedn van Hollaand, Zeelaand en Utrecht was den paniek voleadig. In völ ploatsen kwam et tot oproer en rellen teggen den regenten. Et volk wensten den beneuming van den prinse van Oranje en bestraffing van deegenen verantweurdelek veur den krieg en den stoat van et leager. Beschuldigingen van verroad waren neet van den lögt. Under dizze drök veel den regiering, Johan de Witt en anderen stoatsgezinden namen ontslag en wödden vervangen deur prinsgezinden regenten.

Ene van den eersten handelingen van Willem III was verwiederen van et weurd 'eervolle' in den ontslagverlening an Johan de Witt.

Lodewiek XIV

Moord op de breurs De Witt

Den woode van et volk was nog neet tevreaden steld mit den machtsoavernoame en zochten nen doolwit. In augustus wöd Cornelis de Witt, den minder talentvollen en nog minder geliefden breur van Johan de Witt gevängen zet op beschuldiging van verroad. Toon Johan de Witt zien breur kwam bezooken verzaamelden nen tröppe leu zich rundumme den gevängenis. Kort doarop wöd den gröppe dee den gevängenis mös bewaoken wegg-ezonden um nen gröppe plunderenden boern te stoppen. Dee plunderenden boern wödden neet evonden. Et ende kwam veur de breurs De Witt toon den tröppe den gevängenis bestormden. De breurs wödden noar buuten ehoald en vermoord woarnoa hun lieken ernstig wödden verminkt. Vingers, tenen en geslachtsdelen wödden ofgehakt en op-egeaten.

Den noamen van wat moordenoars waren bekand moar zi-j wödden bescharmd en in enkele gevallen beloond deur den prinse. Volgens bronnen was Cornelis Tromp, nen vi-jand van Johan de Witt en partiegänger van den prinse tiedens den moord anwezzig. Teggenwoordig geleufd völ historici dat doar nen complot was um dee moorden te pleagen en denkt dat Willem III op zien minst hiervan op de heugte was.

Historiesen plattegraond van den Stad umstreaks 1650

Den Waoterliene en et vervolg van den krieg

De Fraansen waren deur egoan van den Iessel tot in Utrecht. Doar begonnen underhändelingen oaver vrede. Frankriek zol dee gebeeden ten zuuden van den Waal kriegen, Engelaand Walcheren en wat steedn an den kuste en Köln en Münster wat gebeeden in et oosten. Karel en Lodewiek hadden bedoold dat Willem III as prinse zol regieren oaver nen oaverbliefsel van den Republeek. Ok mös doar völ geld wödden betoald en den katholeeken volleadigen godsdeenstvri-jheid wödden egeaven, anders zol Frankriek Utrecht en heel Gelderlaand holden. Dizzen eisen waren zo hoge dat zie ofgewezzen wödden en starkten den Republeek in heur verzet. Tiedens dee underhändelingen was Willem III doarin esloagd zich trög te trekken achter de nWoaterliene. Dit was nen enorm gebeed löppend van den Zuderzee tot an den Zuud-Hollaandsen eilaanden dat under woater was gezet um den vi-janden te stoppen.

Deurdat dizzen linie makkelek te verdeadigen was lieep den Fraansen opmars vaste. Den Nederlaandsen vlotte had dee tied den vereanigden Engels - Fraansen vlote versloagen bi-j Solebay en den biskoppe van Münster Bommen Berend zag zich op 28 augustus gedwongen um et beleg van Grunningen op te breaken. Dizzen gebeurtenis wödt in Grunningen nog altied elk joar evierd.

Op et diplomateeken front sloagden den Republeek doarin um et Heiligen Roomsen Riek en Spanje an heur kant te kriegen. In 1673 veroaverden zi-j Bonn woarmet den Fraansen hun anvoerpunte verloaren. Den Fransen zagen zich hierdeur edwongen um den Republeek te ontruumen. Engelaand, Köln en Munster slotten in 1674 vrede, den Fraansen könning vocht deur tot 1678.

Gevolgen

Den ervoaringen van et Rampjoar hadden beheurlieken invlood op den richting van den buutenlaandsen politeek van den Republeek. Willem III zol et as zien leavenstoak zeen um den Republeek en Europa te verdaedigen teggen Fraansen oaverwichtigen ansproaken. In alle kriegen van Lodewiek XIV zollen den Nederlaanders zien teggenstaanders steunen. Toon in 1688 er meugelekheden waren um den Fransgezinden Engelsen könning te vervangen schonken zie geld en bemanden den Nederlaanders den beneudigden leagers veur nen Glorious Revolution. In Engelaand was den publeeken menning beslissend keerd teggen Lodewiek XIV en den undernemming was gesloagd.

Literatuur

• Bowen, Marjorie. The William and Mary Trilogy, Vol. 1: I Will Maintain. Alberta: Inheritance Publications, 1993. pp. 353–359, 382.
• Kenneth Harold Dobson Haley. An English diplomat in the Low Countries : Sir William Temple and John de Witt, 1665-1672 (Oxford 1986)
• Herbert H. Rowen. John de Witt, Statesman of the "True Freedom" (Cambridge, 1986)