René Descartes

Skilderye van René Descartes, van Frans Hals

René Descartes (franske uutspråke: [ʁəne dekaʁt]) (31. määrt 1596 – 11. februåry 1650) was nen fransken wysgeyr, weatenskapsman un wiskundigen. Hee wördt seen as eyne van de vöärnaamste lüde in et upkommen van de moderne wysgeyrde un weatenskap. Wiskunde was vöär em et belangrykste middel üm dinge uut to vinden, un hee verbünd de vöärhen losståndige gebeden van meatkunde un algebra töt analytiske meatkunde. Descartes leavden en groot deyl van syn warkende leaven in de Neaderlandske Republik, wår hee eyrst by et Ståtenleager deenden un later eyne van de vöärnaamste denkers van de Goldene Eywe wör. Al deenden hee nen protestantsken ståt un wör hee later dör kritici as deist eseen, Descartes was roumsk-katolik.

Leaven

Vroge jåren

Descartes wör geboaren in La Haye en Touraine, in de provinsy Touraine (nu Descartes, Indre-et-Loire) in Frankryk. In mei 1597 küm syne moder Jeanne Brochard uut de tyd, en pår dage nå at se en doudgeboaren kind up de wearld bracht had. Syn vader Joachim was lid van et Parlement van Rennes. René leavden by syne groutmoder un syn groutoum. Al was de family Descartes rooms-katolik, wör de streake Poitou döär de protestantske hugenoten behearsked.

Skoolgang un leager

In 1607 güng hee, late vanweage syne swakke gesundheid, nå et Jesuitenkollege Royal Henry-Le-Grand in La Flèche. Dår kreag hee syne eyrste kennis van wiskunde un natuurkunde, med under meyr et wark van Galileo. Nå syn ofstuderen in 1614 studeerden hee twey jår (1615-16) an de Universiteit van Poitiers, wår hee nen Baccalauréat un Licence in et kanonike un börgerlike recht haalden.

Neaderland un latere jåren

In 1628 vestigden Descartes sik in de Nederlandse Republik. Hee skreav dår syne belangrykste warken. In Amsterdam had hee ne verbinding med ne deynstmeid, Helena Jans van der Strom, med wee hee ne dochter Francine kreeg. Se wör in 1635 in Deventer geboaren un as protestant edöypt. Se küm uut de tyd an de skarlakenköärts do as se vyv jår old was.

In 1649 wör hee dör köäninginne Christina van Sweden nå Stockholm enöydigd üm ne nye weatenskappelike akademy up to richten. Hee nöäm et anbod an, mär et klimaat bekwam em neet good. Hee kreag longuntsteaking un küm uut de tyd up 11. februåry 1650.

Denken un warken

Syne bekendste wysgerige uutspråke is "cogito, ergo sum" ("ik denke, dus ik bestå"; in et fransk: Je pense, donc je suis). Dit stünd in syn "Diskurs oaver de Metode" (1637) un "Beginsels van de Wysgeyrde" (1644).

Descartes wördt vake de vader van de moderne wysgeyrde enöömd. Hee leidde de grund vöär et kontinentale rationalisme van de 17. eywe, wat later döär Spinoza un Leibniz vöärstån wör. Dit stünd teagenoaver de empiristiske skole van Hobbes, Locke, Berkeley un Hume.