Bron bekyken van Niej-York

{{Zie dv|Zie [[Niej-York (deurverwiezing)]] veur aandere betekenissen van '''Niej-York'''}}
[[Bestaand:NYC-Skyline-2.jpg|thumb|De stejelike umtrek van Niej-York]]
[[Bestaand:NewYork LibertyStatue.jpg|thumb|t Vrieheidsbeeld]]
[[Bestaand:Brooklyn bridge manhattan.jpg|thumb|De brogge van Brooklyn]]
'''Niej-York''' ([[Engels]]: ''New York City'', bienaam: ''The Big Apple''; letterlik ''de grote appel'') is n [[Verienigde Staoten van Amerika|Amerikaanse]] stad die helemaole in t zujen van de gelieknamige staot ligt. t Is de grootste stad van t laand en een van de grootste stejen ter weerld, mit zo'n 8,3 miljoen luui die in de stad zelf woenen en zo'n 22 miljoen inwoeners veur t hele stejelike gebied. Niej-York is oek n sentrum van de internasionale [[haandel]], [[politiek]], [[kommunikasie]], [[muziek]], [[moede]] en [[kultuur]]. Mit n bulte kwalitatief goeie [[muzijom|museums]], [[gallerieje (kuns)|galderiejen]], podiums, media, internasionale bedrieven en groothaandels geldt Niej-York, naost [[Londen]], [[Paries]] en [[Tokio]], as een van de belangriekste vier weerldstejen.

De stad Niej-York is verdeeld in vuuf stadsdistrikten: [[Brooklyn]], [[De Bronx]], [[Manhattan]], [[Queens]] en [[Staoteneilaand]]. De burgemeister is de [[rippubliekeinen|rippublikeinse]] [[Michael Bloomberg]].

== Stadsfunksies ==
Niej-York is nargens de heufdstad van, mer t is n belangriek bestuurlik gebied. De grootste effektenbeurs van de weerld ([[NSE]]) zit an de [[Walstraote]] (''Wall Street''), liek as n hele bulte belangrieke bedrieven, en tot [[2001]] oek t [[World Trade Center]]. 

== Stadsbeeld ==
Niej-York steet alum bekend um zien ''stejelike umtrek'', mit [[wolkenkrabber]]s in Manhattan van zo'n honderd en tweehonderd meter hoge. t Hoogste gebouw is de [[Empire State Building]] (381 meter, zendmaste tot 443,5 meter); t World Trade Center was veurdat t verrineweerd wördden t hoogste gebouw. In de [[20e eeuw]] is der veule kritiek ewest op t ontbreken van kunstzinnige gebouwen. Volgens partie luui waren de gebouwen wel groot mer niet biezunder genog, mit as uutzunderingen bieveurbeeld t [[Guggenheimmuseum]]. t Ontwarp veur t nieje World Trade Center wördden in de kunstzinnige kringen beter ewardeerd, al verdeelt t moederne ontwarp de bevolking wel.

Deur de stad streump de [[Hudson (revier)|Hudsonrivier]], in t oosten he'j nog de [[Oostrivier]] en in t westen de [[Harlemrivier]]. Brooklyn en Manhattan wörden daordeur mit n paor lange broggen an mekaar verbunnen. Naost de wolkenkrabbers hef Niej-York oek t [[Vrieheidsbeeld]], dat an de stad eschönken wördden deur de [[Frankriek|Fransen]] um t honderjaorige bestaon van de VS in [[1874]] te vieren. t Vrieheidsbeeld is dan oek n symbool van de stad ewörden.

Veural Manhattan, mer oek Queens en De Bronx, bin in-edeeld in strage straotenplannen mit rechtlopende laonen en straoten, die de stad in gelieke parten van bebouwing verdelen en stark doon denken an de ouwe Romeinse stejen.

== Geschiedenisse ==
Veur de komst van de [[Europa (continent)|Europeanen]] leefden der in t gebied rondumme de Hudsonrivier [[indianen]]. In [[1609]] wördden t gebied deur de [[Engelaand (olde könninkriek)|Engelsman]] [[George Hudson]] onderzöcht, en in [[1626]] vestigen de [[Nederlaand]]ers onder [[Peter Minuit]] hier n [[kolonie]] mit de naam [[Niej-Nederlaand]]. De heufdplaotse heetten [[Niej-Amsterdam]] en daor umhinne wördden darpen ebouwd: Vlissingen, Haarlem en Breukelen. De weg waorlanges t vee naor de stad ebröcht wördden heetten de ''Breeweg'' en de straote bie de [[stadsmure]], as bescharming tegen de [[indianen]], heetten de ''Walstraat''. In t moederne Niej-York ku'j al disse namen nog weerummevienen, al is der niks meer beweerd ebleven van de gebouwen uut die tied: Vlissingen, Haarlem en Breukelen heten noen ''[[Flushing]]'', ''[[Harlem]]'' en ''Brooklyn'', de Breeweg is noen ''Broadway'' en de Walstraat heet noen ''Wall Street''.

In [[1664]] wördden de stad zonder geweld deur de Engelse in-eneumen, en in [[1667]] wördden de stad bie t [[Traktaot van Breda]] formeel overedreugen. In [[1685]] wördden t n kroonkolonie. Net zo as in [[1774]] de inwoeners van Amerika t laand onaofhankelik verklaorden, wördden de stad, die inmiddels tot tienduzenden inwoeners uutegreuid was, al mitene deur t Britse leger bezet en eerst op [[30 april]] [[1789]] verlaoten.

Nao 1800 greuiden de stad alderbarstens vlogge uut tot n metropool van weerldformaot. Umdat de meeste immigranten uut Europa in Niej-York ankwammen, bleef n bulte daor oek woenen. Zo kree'j hele ophopingen van volken die bie mekaar gungen woenen in een straote. Dit is noen nog zo. Der woenen n bulte immigranten uut meer as 180 laanden, waorvan de grootste groepen: [[Joden|Jodemmeensen]], [[Italië|Italianen]], [[Han-Chinezen|Chinezen]], [[Latino's]], [[Ierlaand (laand)|Ieren]] en [[Afro-Amerikanen]]. Veule Aziaten woenen in Chinatown in Manhattan. De stadsbouw wördden regelmaotig veraanderd, en rond 1860 had Niej-York n miljoen inwoeners ehaold.

Vanaof de [[20e eeuw]] wördden Manhattan iezelig duur, dit hef derveur ezörgd dat der n finansiële behoefte kwam an hoge gebouwen. Tegeliekertied gung de buurte De Bronx achteruut, wat n [[getto]] veur de [[neger]]bevolking wördden en vake mit [[misdaod]] in verbaand ebröcht wördden. Niej-York kwam, mit [[San Francisco]], nao de [[Tweede Wereldoorlog|Tweede Weerldoorlog]] bekend te staon as een van de meest veuruutstrevende stejen van t laand, allewel de stad de vergangen jaoren rippubliekeinse burgemeisters had.

== Zusterstejen ==
{|
|
* [[Boedapest]] (Hongarije), sinds 1992
* [[Kairo]] (Egypte), sinds 1982
* [[Jeruzalem]] (Israël), sinds 1993
* [[Johannesburg]] (Zuud-Afrika), sinds 2003
* [[Londen]] (Engelaand), sinds 2001
|
* [[Madrid (stad)|Madrid]] (Spanje), sinds 1982
* [[Peking]] (China), sinds 1980
* [[Rome]] (Italië), sinds 1992
* [[Santo Domingo (Dominikaanse Rippubliek)|Santo Domingo]] (Dominikaanse Rippubliek), sinds 1983
* [[Tokio]] (Japan), sinds 1960
|}

Niej-York hef oek n goeie baand mit twee [[Kanade]]se stejen: [[Toronto]] en [[Montréal]].

== Nedersaksies ==
Der bin der verschillende [[leenvertaling]]en veur ''New York''. n Extreem veurbeeld hiervan is ''Niej-Everwiek'', vanuut t [[Oudengels]] (''Nīwe Eoforwic''), mer gienene zol dan begriepen waor of da'j t over hebben. Naost de [[Engels]]e benaming ''New York'', ku'j oek t volgende gebruken:

* [[Achterhooks]]: ''Niej-, Ni'j-York''
* [[Drèents]] ''Nij-York'' 
* [[Grunnegs]]: ''Nij-York''
* [[Sallaans]]: ''Nij-, Ni'j-, Niej-York''
* [[Stellingwarfs]]: ''Ni'j-York''
* [[Tweants]]: ''Niej-York''
* [[Urkers]]: ''Nij-York''
* [[Veluws]]: ''Niej-York'' ([[Bunsjoots]]: ''Nieuw-York'')

== Uutgaonde verwiezing ==
* [http://www.nyc.gov De webstee van t Niej-Yorkse stadsbestuur]

{{Dialekt|wvel|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}}

[[Kategorie:Stad in de Verenigde Stoaten]]