Mooring
Et Mooring is ien van de vastelaanddialekten van et Noordfries.
Naeme
[bewark | bronkode bewarken]Et Mooring wodt in et Duuts ok wel Bökingharder Friesisch nuumd, Böökinghiirder Frasch in et Mooring. De sprekers van et Mooring numen heur eigen tael ok wel Mååring, of Frasch as ze et over et Fries hebben.
In et oostelike gebied van et Böökinghiirder bin twie subdialekten die ofwieken, et West-Mooringer en et Oost-Mooringer, die traditioneel niet mitteld wodden as zelsstaandige dialekten. De naemen Böökinghiirder en Mooring wodden in de regel as synoniem veur mekeer gebruukt.
Geschiedenis tot an vandaege
[bewark | bronkode bewarken]
Et vastelaand van Noord-Frieslaand wodde rond 1100 bewoond deur Friezen, waorschienlik kwammen ze uut et gebied tussen Lauwers en Wezer (Grunningerlaand en Oost-Frieslaand). In de polders van et vastelaand onstonnen mit de tied verschillende dialekten. De Böökinghiirde is ien van de polders van et vastelaand waor him een eigen dialekt ontwikkelde.
De uut Klookris stammende Nis Albrecht Johannsen sen. (1855–1935) schreef in et Mooring. In zien wark is de invloed van de Romantiek dudelik te zien. Albrecht Johannsen de jongere was zien zeun en meest produktieve Mooringer schriever. Albrecht de jongere was schoelmeester en begon in de twintiger jaoren van de 20e iew mit een Fries woordenboek.
De tegenstelling tussen nationaole Friezen en Duutszinnige Friezen was deur et Deens-Duutse grenskonflikt groot. De nationaole Friezen verenigden heur in de 'Foriining for nationale Friiske', de Duutszinnige Friezen verenigden heur in de 'Friesischer Verein'. Veur en tiedens de Twiede Wereldoorlog wodden de tegenstellingen groter. Leden van de nationaole Friezen kregen een schriefverbod of weren zoas dichter Jens Emil Mungard om heur Fries-wezen doodmaekt. Johannes Oldsen uut et Mooringer taelbolwark Risem-Lonham stuurde twie daegen nao de Twiede Wereldoorlog al een verzuuk naor de Deense regering om Noord-Frieslaand op te nemen in Deens staotsverbaand. Veur de Twiede Wereldoorlog weren d'r ongeveer 15.000 spekers van et Noord-Fries. In de Bökingharde hadden vule dörpen een taelmeerderhied. De tegenstellingen binnen de kleine groep Friestaeligen was niet bevodderlik veur de ontwikkeling van et Mooring.
Nao de Twiede Wereldoorlog wodde op schoelen weer lesgeven in et Mooring. Dit was tiedens de Twiede Wereldoorlog verboden wodden deur de Duutsers. In Risem-Lonham wodde in 1946 de Risem Schölj opricht. Disse schoele staot ok wel bekend as de Deens-Friese schoele. Nao de oorlog kwammen de Foriining for nationale Friiske en de Friesischer Verein mekeer een betien tegemoet. Beide verenigingen wodden mitoprichter van et Nordfriisk Instituut in Bredstedt. Et taelinstituut wodt deurgaans domineert deur sprekers van et Mooring. De spekers van de eilaandialekten bin over et algemien meer op heurzels en hebben heur eigen verenigingen.
Bi'j de Friisk Foriining gelt et Mooring as meest gebruukte dialekt. In et blattien 'Nordfriesland' van et Friisk Instituut wodt ok vule Mooring schreven. Op internet wodt relatief veul Mooring schreven. Et anbod an taelkursussen is vri'j breed. Deur een aktieve inzet van bi'jgelieks de Friisk Foriining wodt et Mooring meer spreuken deur de jeugd.
Lingua franca
[bewark | bronkode bewarken]Et Mooring is een betien et lingua franca wodden van et Noord-Fries. As et Noord-Fries in de media of in de politiek gebruukt wodt, dan is et vaeke et Mooringer dialekt. Ondaanks de lingua franca status is et Mooring niet et grootste dialekt van et Noord-Fries. Et dialekt van de eilaanden Föhr en Amrum het 3.500 sprekers. Eksakte ciefers veur et Mooring bin d'r niet, mar et antal sprekers van et Mooring wodt op een paor duzend schat. Et Fering-Öömrang blieft in elk geval et grootste dialekt van et Noord-Fries. Wel is et Mooringer et grootste Noord-Friese dialekt van et vastelaand, en is et twiede grootste dialekt van et Noord-Fries.