Man (eilaand)
| Isle of Man Ellan Vannin | ||
 |
 | |
 Kaarte van Man
| ||
| Informasie | ||
| Sproaken | Engels en Manx | |
| Heufdstad | Douglas | |
| Regeringsvörm | Brits Kroonbezit | |
| Laand en inwonners | ||
| Oppervlakte | 572 km² | |
| Koordinaten | 54° 15′ N, 4° 30′ W
| |
| Oaverig | ||
| Munteenheid | Isle of Man-pond (GBP)
| |
| Tiedzone | 0 | |
| Web | Kode | Tel. | .im | IMN | 44 | |
Man is n eilaand in de Ierse zee. t Eilaand is zelfstaandig net zo as de Kanaaleilaann Jersey en Guernsey, mear vaalt oonder Brits Kroonbezit. Nöast t heuwdeilaand Man beheurn ook de tiedelik bewonbare eilaann Calf of Man, Chicken Rock, St. Patrick's Isle en St. Michael's Isle dr too. t Eilaand heurt nit biej t Verenigd Keuninkriek en t is ook nit bie de EU, mear de regering van t Verenigd Keuninkriek nemt de boetnlaandse belangn van t eilaand woar en is ook verantwoordelik vuur de verdeadiging van t eilaand. Stoatsheuwd is Keunigin Elizabeth II, den at de titel Hear van Man hef. t Bestuur is ne groodwettelike demokrasie.
Beskriewing
[bewark | bronkode bewarken]t Eilaand is 572 km² groot. t Ligt nit wied boetn de Solway Firth, nen inham in t laandskop tusken Engelaand en Skotlaand. Engelaand, Ierlaand, Skotlaand en Kumrië lignt ongevear eawn vear vort. In 2009 wondn dr 76.512 leu op Man, en dan vuural in de steadn an de kuste. n Heuwdstad, en ook n grötsten stad is Douglas.
Op t eilaand is n zacht zeeklimoat, duur de beskutte ligging. Duur de zachte weenters köant dr pälme gröain, ondaanks det t eilaand zo noordelik ligt.
t Heugste peunt is n boarg Snaefell (snee-heuwel) en is 621 meter hoge.
Naamnkerkomst
[bewark | bronkode bewarken]n Naamn vuur t eilaand is wellicht of eleaidt van de Keltiese god van de zee: Mannán Mac Lir. n Apartn katnsoort, de Manx, daankt zin naamn an t eilaand. Dit keump duurdet disn soort op t eilaand Man as ennigste katnsoort ginnen start hef. Manx is ne genitief, wat van Man beteeknt. De inwonners wordt dus ook Manx eneumd.
Sproake
[bewark | bronkode bewarken]Töt an de joarn '70 van t 20ste joarhoonderd wör dr op t eilaand ne Keltiese sproake sprökn: t Manx-Goals. An t eande van t 19de joarhoonderd kreegn leu in de smiezn det öare sproake an t oetstoarvn was, en richtn doarumme de aktiegroep Yn Cheshaght Ghailckagh op, den't t learn en oonderzeukn van de sproake op n heuger plan probeerdn te kriegn.
In 1974 köm Ned Maddrell, n lestn modersprekker van disse sproake oet de tied. Van um, en wat aandere leste sprekkers zeent toertieds opnames emaakt, en doarmet wordt rechtevoort wier sproaklesn egeewn. Alwier twee perseant van de inwonners keant non Manx-Goals. t Is de ennigste Keltiese sproake den't ne Engelse skriefwieze gebrok, umdet t in t 17de joarhoonderd vuur t eerst duur Engelstaligen wör op eskreewn.
t Manx wörd non wier op de skooln egeewn, umdet t as kultureel oarfgood bekeand steet, en nöast t Engels as offisjele sproake geeldt.
Geskiedenisse
[bewark | bronkode bewarken]In t viefde joarhoonderd wör t eilaand koloniseerd duur Ierse Keltn, mear later treukn dr ook Skotse Keltn hen. In t neegnde joarhoonderd heurdn t eilaand an de noormänne, dee't dr ne belangrieke oetvalsbasis van maakn vuur öare bootn. Ze deedn zik rap mengn met de lokale inwonners. De eerste noormänne kömn dr vuural um te plundern. Doarumme bouwdn de monnikn dee't dr toertieds öar klooster hadn hoge roonde skuultoorns van steen, dee'j ook völle in Ierlaand treft.
Net as in t Noorweagn van dee tied, wör dr in 979 n parlemeant in-esteeld: de Tynwald. Disn besteet nog aait, en keump eens in t joar tehope. De regearige van Man zegt doarumme de euldste, nit-oonderbrökne regearige van de wearld te wean.In Ieslaand is t zelfde an de haande, en dee beweart dus t zelfde.
Töt an 1265 was Man saamn met de Hebriden n eegn keuninkriek, det oonder Noorweagn völ. Noa n Skots-Noorsen Oorlog köm t töt an 1346 oonder Skots behear, en doarnoa oonder t Engelse. Mear de keuniginne van Engelaand hef allene mear de titel Hear van Man en löt t spul behearn duur nen goeverneur.
Bestuur
[bewark | bronkode bewarken]Man heurt nit bie de EU en ook nit bie t Verenigd Keuninkriek. De Britse regearige regelt wal t leager en de boetnlaandse betrekkings. t Eilaand hef zin eegne sosjale stelsels. Ook hef t ne eegne meunt, postzeagels en belastingstelsel.
t Woapn van Man is ne Trinakrie, wat n teekn van onofhaankelikheaid is.
Inkomstn
[bewark | bronkode bewarken]t Laand mut t hebn van laandbouw en viskerieje. t Toerisme op t eilaand neamp de leste tied of, woerduur't de industrie-niever opkeump. Duur t eegne belastingstelsel komt völle Engelse bedriewe "in naam" noar t eilaand, um zo de belasting te verleegn.
Weagn
[bewark | bronkode bewarken]Man hef n good weagnstelsel, met spoerlienn en ne eegne vlochthaawn. Vearder zeent dr veardeensten noar Ierlaand en noar Engelaand. Van ooldsher hef Man n histories openbaar vervoerstelsel, met völle oolde stoomlienn, elektriese trems en nen peardentrem.
Seend 1873 besteet de Manx Steam Railway, den't met historiese treinen oawer n smalspoer van 25 km van Port Erin noar Douglas rid. In Port Erin zit t Spoermuseum, met informasie oawer de geskiedenisse van de Manxe spoerlienn.
Mooi um te weetn
[bewark | bronkode bewarken]- De BeeGees komt van Man.
- Mark Cavendish, nen bekeandn wielrenner, is geboorn op t eilaand.
- n Britsen tv-pressentator Jeremy Clarkson, bekeand van t populeare autoprogramma Top Gear, hef n hoes op t eilaand.