Grunnegs-Oostfraise dialekten

De Grunnegs-Oostfraise dialekten binnen n groep Friso-Saksische varieteiten dij soamen t Grunnegs-Oostfrais vörmen. Zai worden ook wel ais apaart zain as Grunnegs en Oostfrais, woarbie de grìns tuzzen Nederlaand en Duutslaand (Grunnen en Oostfraislaand) as toalgrìns zain wordt. Onterìcht, zain t dialekt over de grìns hìn ien bienoa onveraanderde vörm deurgaait. De iendailen van de dialekten staait hieronder vermeld, woarbie de nummers verwiezen noar de nummers op t koartke.

Grunnegs-Oostfraise dialekten

Grunnegs

1 Pompsters, proat ien t Fraise dörp De Pomp

2 Westerkertaaiers, proat tin westen van t Rietdaip en ien t oosten van de Fraise gemainte Kölmerlaand

3 Hoogelaandsters, proat op Hoogelaand

4 Stadsgrunnegs, proat ien de stad Grunnen en Hoaren

5 Noordenvelds of Noord-Drìnts, proat ien kop van Drìnthe; sumtieds as Drìnts dialet zain

6 Veenkelonioals, proat ien de Grunnegse en Drìntse Veenkelonien en Winschoot

7 Westerwôlds, proat ien de lougen Zèlng, Onstwedde, Vlagtwedde, Wedde en Troapel

8 Oldambtsters, proat ien t oosten van Fivelgo en ien t Woldoldambt; binoa hailmoal overainkomsteg mit Reiderlaands

Oostfrais

17 Raiderlaands, proat roegweg in de Leegsaksische gemaintes Bonnen, Jemmen, Wainer en Leer; staark verwant aan t Oldambtsters.

9 Moormerlaands, proat ien t Moormerlaand, ongeveer laandkraits Leer zunder t Raiderlaand en Börkum, mòr mit t Grootveen en Wiesmoor in t Auwerkerlaand.

10 Aauwerkerlaands, proat ien t olle Aauwerkerlaand en Broukmerlaand.

11 Kromhörns, proat ien de Kromhörn, de drijhörn tuzzen de Leybocht, de Emsmonden en de Dollert en de Westerems, woar de stad Emden in ligt.

12 Börkums of Börkumers, proat op t aailaand Börkum. Staark verwant aan t Hogelaandsters.

13 Nörderlaands, proat ien t olle Nörderlaand.

14 Aailaand Oostfrais, proat op de aailanden Juust, Nörderoog en Baalterm.

15 Harlingerlaands, proat ien t Harlingerlaand, ongeveer de laandkraits Witmond.

16 Jeverlaands, proat ien de olle Heerlekhaid Jever. t Wordt sumtieds as Oostfrais zain en sumtieds as Oldenbörgs.

Varianten

Dialekten en toallienen ien pervìnzie Grunnen en de laand-/stadkraisen Leer, Emden, Auwerk, Witmond, Fraislaand en Wilmshoaven.

Noord-Drìnt

t Dialekt van de Kop van Drìnt wordt voak bie t Grunnegs rekend. Dit binnen den veuraal de dialekten van de dörpen Roon, Paais, Eel-Potterwòld en Zuudloaren. De dialekten van Ain, Nörg en Vrais goan al meer noar t Midden-Drìnts tou. Tuzzen dizze lougen ligt de lien van wie maoken-wie maokt, ien tieds dat de lienen goud-gooud en neit-neeit zudelk van Nörg ligt.

De ai-klank wordt, behaalve in Eel-Potterwòld en Zuudloaren, meer oetsproken as -ij en wordt doarom voak schreven as ei, dus neit en gein. Dit sloet den ook weer aan op Midden-Drìntse neeit en geein, wat oetsproken wordt as de Grunnegse ee. n Aander biezunderhaid van t Noordvèlds is dat man gain ö-klaank kent. Dit wordt sikkom aaltied n -u of -o.

Westerkertaaier

Ien t Westerkertaaier worden verschaaiden varianten proat dij n overgang vörmen van t Hogelaandsters noar t Frais en Stellenwaarfs. De maiste dialekten kennen de klanken ai, ou en ui nait, woardeur t veur veul aander Grunnegers klinkt as of de Westerkertaaierders haalf-bakken Grunnegs proaten, in tieds dat de nait diftongeerde vörm oller is.

Ien t Middaglaand wordt gain oet, goud en wie, zègd, môr uut, goed en wij. Doardeur wordt dit dialekt tou t Westerkertaaiers rekend. Wel zègt man nog nait en gruin, wat weer overainkomt mit t Hoogelaandsters. Vrouger heurden Aisen, Fiwwerd, Gaarnwerd en Hoogkèrk ook bie t Westerkertaaierse dialektgebied, mòr dit is laanksoam verschoven. Hoogkèrk is, deurdat t aan Stad vastgruid is, zien aigen karakter grotendails kwietworden.

t Noordwestelke dialekt gaait meer noar t Frais tou en wordt den ook aan aander zied van de Laauwers proat in t oostelke dail van t Köllemerlaand. Voak wordt der n onderschaaid moakt tuzzen t Homsterlaands en t Midden-Westerkertaaiers, wegens t staarke Frais-achtege aksìnt van t Homsterlaands, môr der binnen gain dudelke isoglossen. t Homsterlaands komt overain mit t dialekt van t Köllemerlaand, dat over gaait in t Pompsters dat enkeld nog deur n poar olle luu proat wordt. De maiste Pompsters proaten Frais mit wat Westerkertaaierse / Grunnegse woorden der deur; nait Friso-Saksisch, mòr Saxo-Frais. Ook t Stadsfrais van Köllem het wat Grunnegse invlouden had.

t Zudelk westerkertaaiers dat proat wordt in Kornhörn, Luukswolde, Tolbert, Leek en alles ten zuden doarvan, gaait meer richten t Stellenwaarfs mit woorden as gruun en vulen veur t Midden-Westerkertaaierse groen en voelen en t Hoogelaandsterse gruin en vuilen. In t zuudwestelkste dail van t Westerkertaaier wordt noast t Westerkertaaiers ook Frais proat.

Biezunderheden dij ien t haile Westerkertaaier veurkommen binnen zijt en lijt veur zègt en lègt.

t Belaangriekste verschil tuzzen t Westerkertaaiers en Noordvèlds is uut-oet. t Belaangriekste onderschaaid tuzzen t Westerkertaaiers en Stellenwaarfs is dat t Westerkertaaiers nait de ae-klank het, t verklainwoord -ke het en n overwegend Grönnegse woordschat en oetdrokkens kent.

Hogelaand

Voak wordt t Hogelaandsters beschaauwd as t maist Grunnegse dialekt van t Grunnegs. Dit komt deurdat t Hogelaandsters nait ain dudelke invloud het van boetenòf, zo as t Westerkertaaiers n Fraise invloud het, t Oldambtsters n Hoogduutse invloud en t Stadjeders en Veenkelonioals n Drìntse invloud. Toch is t Hogelaandsters in de lèste aiw hail wat van zien aigenhaid kwietroakt, deurdat der veul rieke boeren wonen dij al veur de Twijde Wereldoorlog besloten heur kinder Hollaands groot te brengen.

t Toalgebied van t Hogelaandsters wordt aan de westziede begrìnsd deur de Laauwerszee, t Raitdaip, behaalve bie Gaarnwerd, Aisen en Fiwwerd dij aan de westzien van t Raitdaip liggen, mòr wel bie t Hogelaandsterse toalgebied heuren. Aan de zuudkaant wordt t begrìnsd deur Stad, aan de oostkaant roegwèg deur t Eemsknoal en de Eems en aan de noordkaant deur de Waddenzee. Binnen dit toalgebied binnen der waineg verschillen. Woarschienlek is dit kommen deurdat de lougen op t Hogelaand reloatief kört bie nkander liggen en der waaineg verschillen ien kultuur en volksoard is. Vrouger bestonden der in n poar dörpen enkelde woorden dij uniek wazzen, zo as t woord zös veur t siever zès in Ollerom en Vaaierhoezen, mòr dizze verschillen binnen vandoag aan dag nait meer te heuren.

Biezunderheden in t Hogelaandsters binnen de -ien veur -in, bv. ien, kiender en vienden woar t Oldambtsters, Veenkelonioals en Stadjeders in, kinder en vinden hebben. Ook kent t Hogelaandsters t verschiensel woarbie -del en -len soamen oetsproken worden en klinken as n -l, dus gain boudel zo as in t Oldambtsters, mòr boul. Doardat zowel -del as -len sikkom zo oetsproken wordt, wait man sums nait zeker of aine boudel of boulen zègt. Op Radio Noord het hoogleroar Grunnegs Siemon Reker n moal vertèld dat zai vrouger aaltied langen mozzen om de Duutse stad Keulen, omdat dit dus Keul wör en dus ook keudel betaiken kon. Ook het t Hogelaandsters de naaigen om de t as d of ð oet te spreken. Dit komt ook in aander dialekten veur, mòr in t Hogelaandsters bie meer woorden.

n Biezunderhaid van t Hogelaand is dat der van oldsheer n dialektonderschaaid is tuzzen rieke en nait-rieke mìnsen. De riekere luu, as ze al Grunnegs proaten, spreken de ai of aai oet as ij, in tieds de minder rieke en aarmere luu dit as ai, aai of zulf oi oetspreken. n Rieke boer zol dus zèggen van vijer, in tieds aander luu vaaier of voier zèggen zollen. Dit onderschaaid tuzzen sosjoale dialekten komt allendeg op t Hogelaand in dudelke vörm veur.

Stad en Hoaren

t Grunnegs in Stad en Hoaren is sikkom oetstörven en vervongen deur t Hollaands. De poar doezend luu dij nog wel Grunnegs proaten, proaten maisttieds nait meer t olle Stadjederse dialekt mòr eerder n mengelmous van Ommelaander dialekten mit wat Stadjeders en wat Hollaands. Wat nog wel bestaait is de vörm dou veur doe. t Verklainwoord -ien is sikkom hailmoal verdwenen en vervongen deur -ie of -je.

Aine dij deur Stad over stroat hìnlopt heurt sikkom gain Grunnegs meer en as man t wel heurt komt dat voak van luu oet de Ommelanden. Toch staait t baankje aan de oostziede van de Vismaart der om bekend dat doar voak ol kirrels zitten te proatjen, wat voak wel echte Stadjers binnen.

Vrouger wör t Stadjeders zain as t lelkste Grunnegse dialekt, deurdat t de oa-klank meer as de Drìntse ao oetsprekt, voak n keel-r het en wegens t gebroek van wai en mai veur wie en mie, dat beschaauwd wör as gebrekkeg Hollaands, mòr ien faait al hail old is en ook veurkomt in t Westerkertaaier en de Kop van Drìnt.

Fivelgo en Oldamt

Toalkundeg wordt t Fivelgo in twij daild deur t Eemsknoal. Dit knoal is redelk nij, dus het op aan zok nait zo veul mit dizze dailen te doun, mòr van oldsheer is dit n zompege en dunbevòlkte streek en muilek begoanboar in verlieken tou de zaandrog van t Duurswold in t oosten van Fivelgo en t Hogelaand in t westen en noorden van Fivelgo. t Westelke dialekt in Fivelingo wordt den ook bie t Hogelaandsters rekend, in tieds t oostelke dialekt meer mit t Oldamtsters het. Toch komt t nait haildaal overain mit t Oldambtsters en wordt t sumtieds ook as apaart dialekt, t Duurswolds of Wòldjers, beschaauwd. De steden Daam en Delfsiel heuren bie dit toalgebied. t Onderschaaid tuzzen t Wòldjers en t Hogelaandsters wordt vörmd deur de drij biezunderheden dij onder t kopke Hogelaandsters benuimd worden. t Onderschaaid tuzzen t Wòldjers en t aigenliekse Oldamtsters is wör tegenover woer veur de verleden tied van worden en de òfwezeghaid van de -e achter vraauwlieke zulfstaandege noamwoorden, dus gain kraante en laampe, mòr kraant en laamp.

t Oostelk Oldamtsters, of West Raiderlaands, het dit dus wel. Ook wordt t Oostelk Oldambtsters kleurd deur veul Duutsege woorden. Dit komt deurdat vrouger veul verkeer over en weer de grup was, woarbie Nederlaandse worden in t Oostfrais kommen binnen en aansom. t Oostelk Oldambtsters wordt proat in Zuudbrouk, Woagenbörgen, Termunten, Schanze, Bennewòld, Blijham, Winschoot en aal wat der tuzzenin ligt. t Dialekt van de stad Winschoot is aigelks meer n mengelmous van Veenkelonioals en Oldambtsters en wordt smis bie de ain, smis bie d'aander rekend. Voak t Oldamt beschreven as t oethörntje van t laand, omreden t zo wied van Hollaand òf ligt. Dit is de rezen dat hier t Grunnegs nog t maist leventeg is van de haile pervìnzie.

Westerwòlde

Staark deur t Oldamtsters beïnvloud is t Westerwòlds. Ofwool t Westerwòlds vrouger n staark op zokzulf stoand dialekt, dat meer mit t Eemslaands haar as mit t Grunnegs. Dit is vandoag aan n dag veraanderd. t Westerwòlds, dat vrouger proat wör in Troapel, Sèllen, Onswedde en Wedde (nait in Boertang, woar aaltied al luu van boeten woond hebben), wordt nou enkeld nog deur n poar honderd olle luu proat en den voak ook al nait meer in de 'pure' vörm dij bv. deur Westerwòldse dichter J.H. Neuteboom broekt wör. Tegenswoordeg kin zègd worden dat in Troapel en Onswedde Veenkelonioals proat wordt en in de rest van de dörpen Oldamtsters. Toch worden de dialekten van t veurmoalege Westerwòlds nog wel beïnvloud deur de olle toal. Zo komt der in Westerwòlde nog geregeld de keel-r veur en zègt man nog voak de u woar aander Grunnegse varianten o hebben, zo as bukse en hum, veur boksem en hom. Ook het t Westerwòlds invloud had op de oetsproak van de aai of ij, dat voak èj is. In t Veenkelonioals het man dat ook overnomen, mòr den allend bie wat in t Oldamtsters -ij is, zo as nèj en snèj veur t Oldambtsterse nij en snij. t Verklainwoord -ken is maisttieds vervongen deur -ke en de meervoldsvougen van waarkwoorden ìndegt tegenswoordeg aaltied op -en, dus wie hebben en nait meer wie hebt.

Dizze toalwizzel komt deurdat Westerwòlde vrouger aan drij kaanten omrinkt was deur moren; hoogveen. Oorspronkelk was t bevòlkt worden deur luu oet t Emslaand en deurdat der n haandelsweg deur t veen lag noar Muunster tou, het t Westerwòlds n hail ìnde Hoogduutse en Westveelse invlouden had. Dou in 1614 Westerwòlde bie Grunnen kwam en in de krizesjoaren van de joaren '30 in de 19e aiw t veen ontgonnen wör, wör Westerwòlde bie de rest van Grunnen en Nederlaand aansloten. De veenaarbaiders en törfstekers dij noar westerwòlde hìntrokken binnen kwammen maisttieds oet de buurt en stichtten doar veenkelonioale dörpen as Aalteveer, Veelerveen en Vraiskeloo.

Veenkelonies

Veenkelonioals wordt proat ien de Grunneger en Drìntse Veenkelonies. Dit wordt roegweg proat Hogezaand, Sapmeer, Veendam, de Pekels en Knoal en in de Drìntse veengebieden van Roswinkel en de de Monden tot Zuudloarderveen tou. Zudelk van Roswinkel, t gebied rond Emmerkompas en Bargerkompas, is n overgongsgebied dat sumtieds wel tot t Veenkelonioals rekend wordt, mòr meer Drìntse invlouden het as Grunnegse, mit woorden as heur tegenover hor (jao heur), wie hebt tegenover wie hebben en warken tegenover waarken.

t Veenkelonioals is ontstoan deurdat t wiedse Boertangermoor ontgonnen wör deur luu vanoet Fraislaand, Drìnt, t Eemslaand, Oost-Fraislaand en aanswoar oet Grunnen. De Fraise invloud zit hom in t gebroek van -uu veur -oe, dus uut, huus, gebruken in stee van oet, hoes en gebroeken, mòr doar entegen wel weer roet en doezend tegenover t Drìntse ruut en duzend. Vanoet Westerwòlde is de èj kommen, zo as in nèj (nij) en twèje (twij). t Veenkelonioals het net as t Oldamtsters n -e achter veul vraauwlieke woorden, mòr in tegenstellen tou t Oldamtsters verzacht de mitklinker dij der veur staait, dus kraante is in t Veenkelonioals kraande en laampe is laambe en mokke ik mokhe (mit n Duutse/Fraise/Engelse g).

De verklainvörm wordt in t Veenkelonioals vörmt mit -(p)ie (boompie, boukie), -(e)chie (wichie, lammechie) of -je (hondje, jonkje) in tegenstèllen tou -ke (boomke, koartke) en -(t)je (boukje, wichtje).

Binnen t Veenkelonioals vörmt de lien wör-wuir n schaaidenslien dij de olle grìnzen van t gewest Westerwòlde vòlgen, woardeur man leuven kin dat dit onderschaaid deur t olle Westerwòlds kommen is.

Deurdat der n hail ìnde grode ploatsen in de Veenkelonies liggen is t Veenkelonioals t Grunnegse dialekt dat deur t maist aantel luu proat wordt.

Duutse Raiderlaand en stad Leer

Woorden oet de varianten in Duutslaand zellen schreven worden in de Grunnegse schriefwies mit de Duutse schriefwies der achter tuzzen hoakjes.

t Raiderlaands, Oost Raiderlaands of Raiderlanner plat wordt proat in de gemaintes Bonnen (Bunn), Jemmen, Wainer en t Leroaner stadsdail Bingom tuzzen de Nederlaands grup en de Eems, mòr ook in de stad Leer zulf. In tieds t Nederlaandse Raiderlaand as oethörn van Nederlaand zain wordt, wordt t Duutse Raiderlaand zain as de oethörn van Duutslaand. Hier binnen nog n hail ìnde olle vörms te vinden dij voak zowel in Grunnen as in de rest van Oostfraislaand nait meer veurkommen. Nou binnen der in Oost-Fraislaand sowieso meer olle vörms beholden dij in Grunnen nait meer veurkommen zo as wo of wou veur hou, tain veur tien, snek of sneg veur slak, skallen of sjkallen veur zellen en man veur mòr, vörms dij tot veurkört ook nog in t Westerwòlds veurkwam en veurheer ook in de rest van Grunnen.

t Raiderlaands wordt binnen t Oostfrais veuraal kenmaarkt deur de Nederlaandse invloud. Woorden dij man in Veendam od Zoltkaamp wel kent, mòr in Auwerk en Nörden nait, dij kommen voak wel veur in t Raiderlaands. Denk hierbie aan traauwen (trauen) in stee van hieroaten (hieraten) en wie bunnen (wi bünn) in stee van wi sünd. Doarnoast komt in t Raiderlaands, net as in t Kromhörns en Börkomers, veul de Nederlaandse g veur, mòr nait zo voak as in t Börkomers.

Ook t Kromhörns en t Börkomers kennen veul Nederlaandse en Grunnegse geliekenissen, mòr t Raiderlaands het der meer. Toch binnen der ook verschillen tuzzen t Raiderlaands en de Grunnegse dialekten dij der nait binnen in t Börkemers en t Kromhörns. t Dudelkste verschil is de triftong eou in woorden as gjoud (Good) en vljoud (Floot). n Aander onderschaaid is jie veur t Grunnegse ie of joe, wat in t Kromhörns jo is en in t Börkomers ook joe. In t Raiderlaand zègt man ik kann, op Börkom zègt man ik kenn, zo as in t Grunnegs ik kin. Op Börkom en in Grunnen wordt zègd van vaaier (veier), mòr in t Raiderlaand zègt man, liek in de rest van Oostfraislaand, vèjer (veer). Wel is t aksìnt van t Raiderlaands t 'daipst' van aal Oostfraise dialekten. Doar ain oet de veengebieden of Emden prima verstoanboar is veur luu oet Oldenbörg of Bremen, zo is de Raiderlaander dat nait. Hierdeur krigt man voak dat aander Duutsers t Raiderlaander plat verwarren mit t Saterfrais, omdat man baaident nait verstoan kin. In de stad Leer is dit aksìnt minder en gaait t wat meer richten dat van de veengebieden en dus dat van Oldenbörg.

Börkom en Kromhörn

Zo as hierveur al nuimd is, binnen de dialekten van t aailaand Börkom en de Kromhörn staark verwant aan t Grunnegs. Doarbie staait t Börkomers nog net even dichter bie t Hogelaandsters as t Kromhörns.

Moormerlaand en Overledingerlaand

t Moormerlaand en Overledingerlaand binnen verliekensboar mit de Grunnegs-Drìntse veenkelonies. t Wazzen oetgespraaide moren dij deurkruusd worden deur lutje zaandrogge en tuzzen de 18e en 20e aiw ontgonnen binnen mit dezulfde techniek van daipen en wieken woarlaanks lintdörpen ontstoan binnen, dij oetgruiden tot grode ploatsen. In Grunnen binnen dit Sapmeer, Veendam, Knoal en Pekel, in Oostfraislaand binnen dat Oosterveen (Oosterfehn/Oostrhauderfehn), Vlaksmeer (Flachsmeer), Waarzensveen (Warsingsfehn) en Grootveen (Grootfehn). Dizze veenkelonies binnen, liek de Grunnegs-Drìntse veenkeloies, ontgonnen deur luu vanoet verschaaidene regionen. Summegen vanoet t Eemslaand, aandern oet t Oldenbörgerlaand, Grunnen of aanswoar oet Oostfraislaand. De toal is den, ook liek in Grunnen en Drìnt, n mengelmous van dij verschaaidene varianten. Allend t vrumde hier is dat der nait ain Veen-Oostfrais dialekt ontstoan is. Der worden sumtieds in ain dörp verschaaidene vörms broekt en sumtieds broekt ain persoon zulfs verschaaidene vörms noast nkander. De aine keer zègt man ik kwam, aander moal zègt er ik kweem. Meneer A zègt Dat moak ik nich., woarop zien noaber antwoord Dat dew ik ook nijt.

t Veengebied om en bie Grootveen en Wiesmoor, dat historisch bie t Auwerkerlaand heurt, vaalt toalkundeg ook onder t Moormerlaand. Ook in t Lengerlaand, dat op de gaast ligt en de lougen Filsum en Detern op de revierdunen van de Leda worden verschaaiden vörms deur nkander broekt, deurdat luu vanoet de veengebieden doar hìn wonen goan binnen. Toch kommen op de zaandgronden de westelke vörms (ik was, ik kwam, nijt) wel meer veur as de oostelke vörms (ik weer, ik kweem', nich).

De westelke ou- of au-klank wordt in de Veengebieden oetsproken as -ew (dus gewd veur goud of gjoud), mòr wordt schreven as -oo. Oostelk en zudelk van de veengebieden, dus in t Ammerlaand en Eemslaand wordt t meer oetsproken as oo. t Zulfde gèldt veur de westelke ai-klank, dij oetsproken wordt as ij- (schreven as ee- of eei-). Baaident vörmen n tuzzenvörm tuzzen de westelk Oostfraise en Grunnegse ai en ou en de Oldenbörgse ee en oo. Dizze oetsproak komt in de rest van t oostelk Oostfraislaand ook veur.

Auwerkerlaand en Broukmerlaand

t Auwerkerlaand en t Broukmerlaand binnen geogroafisch t midden van Oostfraislaand en historisch was t ook t middelpunt, in de middelaiwen wegens de Opstalboom en loater wegens de laandbaauwgrond van woar Emden zien riekdom as Haanzestad mit stoapelrecht vot hil. t Laandschop bestaait oet n zaandrog, n gaast (in Oostfraislaand Gast of Geest nuimd), mit doar omtou grode veengebieden en in t westen rieke zeeklaai. Toch het Emden toalkundeg minder invloud had op t Auwerkerlaand en Broukmerlaand as bv. Stad Grunnen op de Ommelanden. t Toalgebied van Emden stopt bie de olle grìns van de Kromhörn en doardeur is t Auwerkerlaands veul oostelker van karakter.

De oostelke invloud komt noar veuren in woorden as òver (aver), jie en kweem veur t Kromhörnse man, jo en kwam (Oldamtsters: mòr, ie/joe, kwam).

Nörderlaand

t Nörderlaand ligt op t noordwestelkste punt van t Oostfraise haalfaailaand om de stad Nörden tou. Politiek het t Nörderlaand aaltied n kertaaier vörmd mit t Broukmerlaand en dat is veur n groot dail in de toal weerom te zain. Dij liekt noamelk slim op dij van t Broukmerlaand en t Auwerkerlaand, mòr het n poar biezunderheden dij t toch n aander dialekt moaken. Zo het t Nörderlaands n sjk- (schg- of schk-) woar t Auwerkerlaands -sj (sch-) of -sg, bv. in t woord sjkip, wat in t Auwerkerlaand as skip en in de Kromhörn en t Raiderlaand sgip zègd wordt. Dit gèldt nait veur aal woorden, den sjkewl (Schkool) is in t Auwerkerlaand skewl (School/Skool). Doarnoast gaait de oetsproak van be- ien de zin van bedanken en beschotten/beschaarmen meer noar bi- tou, dus bidanken en bisjkutten (bischkütten). Dit is nog n overbliefsel oet t Oldfrais. t Nörderlaand zulf wordt nog weer deursneden deur de toallien ik was-ik weer. Aan de westkaant zègt man Ik was in d'sjkewl. (Ik was in d'Schkool), aan de oostzied zègt man Ik weer in d'sjkewl (Ik was in d'Schkool).

n Aander benuimenswoardeghaid is dat in t Nörderlaand t woord over oetsproken wordt as òver, verliekensboar as wat in Overiesel en t Bremerlaand doan wordt. Dit wordt den in t Platduuts schreven as aver. Dit komt ook veur op de aailanden Nordenaai en Baalterm.

Harlingerlaand

t Harlingerlaand komt sikkom overain mit de laandkrais Witmond (Wittmund) en was vrouger deur veengebieden van de rest van Oostfraislaand schaaiden. Toch het de groafschop Oostfraislaand t Harlingerlaand sikkom aaltied al in bezit had, mit oetzundern van t Esenerlaand, t noordelke dail van t Harlingerlaand rondom de stad Esens, dat n zetje n zulfstandege heerliekhaid/stadstoatje wèst het. Ook toalkundeg kin man dit onderschaaid nog zain.

Summege toalkundegen mainen dat t dialekt van t Esenerlaand, ook wel t Munnekenlaand (Münkenland) nuimd, t sìntrum is van t Friso-Saksisch, omreden doar kommen nog n hail ìnde olle Fraise invlouden weerom. Ofwool olle woorden as fooun (Foon), hengst (Hengst) en vrist (Wrist) veur t Kromhörnse wicht, 'peerd en 'pols nait meer doagelks broekt worden, binnen zai wel bie de maiste luu bekend. Doarnoast komt ook de Nörderlaandse sjk- veul in t Harlingerlaands veur.

Nait allend dij woorden, mòr n hail ìnde isoglossen lopen tuzzen t Harlingerlaands en de aander Oostfraise dialekten. Doarom wordt t Harlingerlaands ook wel bie t Noord-Oldenbörgs rekend. Zo kent t Harlingerlaands veul meer meervoldsvörms op -er, bv. steder (Steder) en beuker (Böker) woar man in Emden: steden (Steden) en bouken (Booken) zègt. Ook kent t Harlingerlaands de umlautsmeervold, zo as in huuz (Hüüs), knöp (Knöpp), veut (Fööt) en pek (Päck) veur t Kromhörnse hoezen (Husen), knoppen (Knoppen), vouten (Footen) en pakken (Packen).

De belaangriekste twij isoglossen, dij ook t voakst deur toalkundegen broekt wordt, binnen de lienen wie hebben-wie hebt en prouten-snakken. In t Harlingerlaand zègt man wie hebt (wi hebbt) en wie mooukt (wi maakt) liek ien de aander Platduutse varianten, ien tieds de rest van Oostfraislaand wie hebben (wi hebben) en wie moouken (wi maken) zèggen. t Woord prouten (proten) veur t Oldamtsterse proaten is typisch veur Oostfraislaand, mòr nait veur t Harlingerlaand, woar man de oostelke vörm snakken (snacken) broekt. Dit woord komt aans ook wel veur in Grunnen en de rest van Oostfraislaand, mòr den in de betaikenis van opscheppen/dik doun. n Aander woord dat n belaangrieke isoglosse vörmt is aan de westziede nijt (neet) en aan de oostziede nich, ofwool t woord nich ook wel in de zudelke veengebieden veurkomt.

Dat t Harlingerlaands voak wel bie t Oostfrais rekend wordt komt ten eerste deurdat t van oldsheer bie t groafschop Oostfraislaand heurd het, liek t Noordvèlds bie t Drìnts rekend wordt wegens de politieke grìnzen, en ten twijde deurdat t Harlingerlaands meer westerse invlouden kent as t Harlingerlaands en Oldenbörgs mit vörms as zouterdag (Soterdag), ik heb west, ik kweem en grèl/vergrèld (grell/vergrellt) tegenover t Jeverlaandse zunnòvend (Sünnavend), ik bun ween (ik bünn ween), ik keem en beus (böös). Doarnoast is ook t aksìnt van t Harlingerlaands eerder Oostfrais as Oldenbörgs.

De aailanden

De Oostfraise aailanden kinnen toalkundeg opdaild worden in drij dailen:

1. Börkom (Börkum), dij al besproken is.
2. Juust (Jüüst), Nördenaai (Nördenee) en Baalterm (Baaltrum)
3. Laankoog (Laangoog) en Spiekeroog

De toal van de aailanden Juust, Nördenaai en Baalterm sloet redelk aan bie dij van t Nörderlaand. Doar op Nördenaai ik was zègt wordt, wordt op Baalterm ik weer zègd. Wieder is der nait n hail ìnde onderschaaid.

De toalen van Laankoog en Spiekeroog binnen n overgongsgebied tuzzen t westelke Oostfrais en t Harlingerlaands. Man zègt wel nich en snakken, mòr ook grootste in stee van grötste en wie hebben en wie hebt wordt deur nkander broekt, mit de veurkeur noar wie hebben. Ook ik bun (ik bünn) en ik zun (ik sünn) worden deur nkander broekt. Perfester Marron Fort geft hierveur dezulfde oetlèg as bie de veengebieden, noamelk dat deur de tied hìn de aailanden vanoet verschaaidene gebieden bezeddeld binnen. In tegenstèllen tou de Nederlaandse aailanden, liggen de Oostfraise aailanden, veuraal Laankoog en Spiekeroog, dicht bie de kust en doarom wazzen zai nait zo isoleerd as bieveurbeeld Schèllen en Schiermunnekoog. De toal is dus van aal zieden beïnvloud en deurdat dij bezeddeln nog nait zo laank leden is, is der, liek in de veengebieden, nog nait ain vaste vörm ontstoan.

t Plat van t aailaand Wangeroog is nait goud bestudaaierd. Dit komt veuraal omreden der wör tot sikkom 100 joar leden nog Frais proat (de lèste spreker van t Wangerfrais is om en bie 1930 oet tied kommen) en sunt dij tied is der aalderhaande Platduuts en Hoogduuts t aailaand op kommen, dat dus reloatief nij is en nait zo slim aigen vörms kent.

Wat op aal aailanden veurkomt is de verhoogduutsing van de sk- of sjk-, dat voak sj- wordt. Dus ien stee van Frijsk (Freesk) en sjkip (Schkip), wordt Frijsj (Freesch) en sjip (Schip) zègd.

Jeverlaand

t Jeverlaand is sunt de loate middelaiwen politiek òfschaaiden van de rest van Oostfraislaand, omdat t as ain van de eerste Fraise gebieden n groafschop wör, ien tieds dat de aander Fraise gebieden tuzzen Beemster en Wezer nog aan de Fraise vrijhaid vasthillen. Deurdat de loatere Oostfraise groaven geern t Jeverlaand bie heur gebied vougen wollen, is der n stried kommen tuzzen de Oostfraizen en de Jeverlaanders, woardeur veul Jeverlaanders heur, ondanks dat zai tegenswoordeg in de landkrais Fraislaand wonen, nait meer echt Oostfrais vuilen. Toch het de toal nog wel t ain en t aander aan gemainschoppelkheden mit de aander Grunnegs-Oostfraise dialekten. n Deurslaggevend woord hierbie is t woord loog (Loog), in t Oldamtsters loug. Dit woord veur dörp komt allend op t Fraise substroatum veur, woaronder ook t Midden-Drìnts, en is dus kenmaarkend veur n Fraise invloud. Ook vörms as wie bunt (wi bünt) veur t Oldamtsterse wie binnen, maid (Meid) veur wicht of (dainst)maid, kold veur kold en jeer (Jeer) veur jirre kommen vanoet n Fraise invloud en stoan tegenover de Oldenbörgse vörms wie zunt (wi sünd), deern (Deern), kalt en geer (Geer).