Grunnegs (Westerwoolds)

Lokaotsie vun t Westerwoolds in Nederlaand

Dizze ziede kin zain worden as de Westerwôldse toalwiezer (Westerwooldse taolwiezer), de ziede dij t Westerwôldse dialekt beschrieft, môr staait binnen de Grönnegse toalwiezer om de staarke noudoagse (ondergeschikte) reloatsie mit t Grönnegs dudelk tou moaken en omreden der nait genog informoatsie over t Westerwôlds beschikboar is om n haile apaarte toalwiezer der veur aan tou moaken.

---

Van noe of an wodt tr up dis ziede up zin Westerwoolds schreven.

Obwool t Westerwoolds binao nich meer snakt wodt, zint verscheidene kenmaarken van de olle taol overleverd wodden en hierunder beschreven. t Grönnegs is n Friso-Saksische taol. t Westerwoolds is anners n meer Saksische spraoke en heft dan ok meer gemein mit t Westveels, as mit t Freis. Woorden as nich veur t Grönnegse "nait" (Twènts: nich) en schoof veur n pak stro (Twènts: schoof) verdudelkt de relaosie mit t Westveels. n Kenmaark dat t Westerwoolds dudelk Grönnegs maokt, is t aksent, dat nich up dei van t Westfeels liekt, man meer up dei van de anner Grönnegse dialekten.

Schriefwies

Ein offisjele schriefwies veur t Westerwoolds is tr nich, ok gein veurkeursschriefwies. Daorum wodt vaok de teksten van schrievers as J.H. Neuteboom volgd um de schriefwies dudelk tou maoken. In dizze schriefwies zint Grönnegse, Drèntse on Hoogduutse invlouden to vinden.

oa of ao

In t Westerwoolds wodden beide vörms gebroekt. De veurkeur gung in t verleden naor ao, man is in de loop van de jaoren naor de oa gungen, veuraal unner invloud van t Grönnegs.

g of ch

In underzuiken en breiven wodt beide up oeteinlopende steden gebroekt. Man zugt dus zowel 'nich' as 'nig'. Neuteboom gebroekte veural g, man wen t Duuts -ch gebroekt, zo as in 'nich' en 'noch', gebroekt t hi t ok.

i of ie

t Westerwoolds gebroekt meisttieds bloot i, in stee van ie, umreden de Westerwooldse ie-klank körter is as de Grönnegse. Doch wodt ok wol -ie schreven.

ei

Deurdat t Westerwoolds veul verschillen kende, waar der ok veul verscheidene oetspraoken. Daor waor as t Grönnegs ai of aai schrift, schrift t Westerwoolds ei, um tusken de verscheidene oetspraoken tou vermiddeln. Dizze ken up drei wiezen oetsproken worden. t Woord 'heide' ken oetsproken wodden as 'hijde' ([ɦæidə]), 'hèjde' ([ɦeːɪdə]), en 'haide' ([ɦɒɪdə]).

-en

Woorden dei èndegt up -en, man waorvan de -e inslikt wodt, wodt net as in t Grönnegs voloet schreven.

Grammaotiek

Persoonlieke veurnaomwoorden

Nominatief	Genitief	Datief	Akkusatief
ik	minent	mi	mi
doe	dinent	di	di
hi, zi, t	zinent, heurent	hum, heur	hum, heur
wi	ónzent	óns	óns
ie	joenent	ie, joe	ie, joe
zi	heurent	heur	heur

Waarkwoordvervougen

t Westerwoolds krigt, net as t Drents, n -t bie de meervoldsvörms. Ok dit benaodrokt t Saksische/Westveelse karakter van t Westerwoolds.

Wezen

Veurnaomwoord	OTT	OVT	VT
Ik	bin, bun	waar	heb west
Doe	bist, bust	waarst	hest west
Hi	is	waar	hef west
Wi	zint, zunt, bint, bunt	waart	hebt west
Ie	zint, zunt, bint, bunt	waart	hebt west
Zi	zint, zunt, bint, bunt	waart	hebt west

Hebben

Veurnaomwoord	OTT	OVT	VT
Ik	heb	haar	heb haart
Doe	hest	haarst	hest haart
Hi	hef(t)	haar	heft haart
Wi	hebt	haart	hebt haart
Ie	hebt	haart	hebt haart
Zi	hebt	haart	hebt haart

Verklainwoorden

t Westerwoolds kent twei verkleinvörms, naomelk -ken en -ien. Daor waor as t Oldambtsters -ke gebroekt, heft t Westerwoolds -ken en daor waor as t Oldambtsters -(t)je gebroekt, heft t Westerwoolds -ien. In tegenzats tou t Emslaands, waor man ok de verkleinvörm -ken heft, kumpt der in t Westerwoolds gein umlaut bi.

Oetspraok

Over t aalgemein wordt de meiste klanken oetsproken zo as up zien Grönnegs. Der zunt n paor oetzunderns.

• De ó (dei in de rest van Grönnen as körte vörm van oa oetsproken wordt) sprekt man up Westerwoolds meer oet as oe, vergeliekensbaor mit t Platduuts. Zo zegt man alzo nich op, ontstoan en kon, man eerder oep ([ɔəp]), oentstaon ([ɔəntɕtʌːʊn] of [ɔəntʂtʌːʊn]), koen ([kɔən]).
• De r weer van ooldsheer oetsproken as n keel-r, zo as in Limbörg ([ʁ]).
• De ei is de Grönnegse ij ([æi]), ai ([ɒɪ]) of èj ([eː]). t Ken aaldreie wezen.
• De sch wordt meer oetsproken as sg, man nich mit n Hollaandse g ([ɣ]) sunner n Duutse g ([ɡ]).

Woordenliest

Der zint n heile bult woorden dei of up zin Westerwoolds aans zint as up anner Grönnegse dialekten. Dizze zint meisttieds verloren gungen deurdat de Wolgens nich meer echt t olle Westerwoolds praot. Hierunder steit n lieste up alfabet van dei typisch Westerwooldse woorden mit daorachter t Oldambtster woord.

A

• achtenis - aandocht
• an - aan

B

• beduden - betaikenen
• beine - bain
• beier - feest (NL: viering)
• t Bentumse - Groafschop Bentum
• beppe - opoe
• besse - opa
• bladder - blèr(e)
• boele - bolle
• boeske - stroek
• bótterbrood - brog, plak stoet
• bukse - boksem
• butenschop/-skoep - rail/ruil, wizzel

D

• diaken - djoaken
• doe, do - dou, toun
• doeke - smok, tuutje
• drabben - kwielen
• duurven - maggen

E

• einfach, einfaok - gewoon, simpel, ainvoldeg
• ettik - edik

F

• flei(er)w(a)ogen - wubkoar(e)
• fleskappel - pompoen

G

• gaor nich - hail nait
• gieder - jier, jirre, jidder
• glujend - gluiend, glìnneg
• grel - kwoad, lelk
• greshupker - sprinkhoan, graswupper
• grouve, grove - begravvenis/begroavenis
• gunzied - veurbie

H

• hevven, hebben - hebben
• historie - verhoal

J

• joempert - jumper (klaiden)

K

• n köppel - n poar
• kou, ko - kou
  • koune - koien
• krank - gestoord
• kriet - streek
• kroje - koar(e)

L

• leip - zaik
  • verlept - zaikeg, verropt, dreug (bi planten)

M

• man - moar, môr
• maoken - doun
• mens(k) - mìns(k)
• mest - mes, knieft

N

• neugen - nuigen, oetneudegen
• nich - nait
• noe, no - nou

O

• on/oen - en
• onkel - oom(pie), omke
• ort - soort
• otte - opoe
• oug - oog
• overpraoten - terugproaten (vb: ik praot plat, man hi praot Hollaands tegen mi over)

P

• povven - mietern, valen
• Proes - Duutslaand, Proezen

R

• (d)roeten - boeten

S

• schallen - zellen
• schoof - sluuk, pak (bundel) stro
• sekuur - wel bewaiten/bewust
• snigge - snek/ slak
• stón - uur
• swants - steert
• swetter - swieter
• swiet - zeer

T

• tusken - tuzzen

U

• up - op

V

• veddeg, veddieg - kloar, doan
• veirtien - vartien
• verzatt(i)e - verziede
• vlirten - versaaiern
• vlöt - snel, gaauw
• vredelk - vredeg
• vurt - vot

W

• wo, woe - hou
• wol, waal - wel

Z

• zeien - zaaien
• zelen - glieden, gli(d)s(k)en
• zeut - zuit

Zegswiezen

Westerwoolds	Nederlaands
Wat Wat hoes hest doe?	Wat voor Wat voor huis heb jij?
Over Ik heb over honderd uro verdeind	Meer dan Ik heb meer dan honder euro verdiend
Aan zied Nao dat feest heb ik de boudel weer aan zied kregen	Opgeruimd (lett: aan de kant) Na dat feest heb ik de boel weer netjes (opgeruimd) gekregen
Aargens up an lopen Dat wicht leep up mi an	Ergens naar toe lopen Dat meisje liep naar me toe
Eine henbrengen Wi hebt óns onkel guster hen brocht	Iemand begraven We hebben onze (overleden) oom gisteren begraven
Up ... daal Dei kaomer keek up t plein daal	Op ... neer Die kamer keek op het plein neer (Die kamer had uitzicht op het plein)