Bron bekyken van Weite

{{Zie dv|''Weite'' kan oek verwiezen naor ''[[boeked|boekweite]] (of: boekend)''}}
[[Bestaand:Wheat-haHula-ISRAEL2.JPG|thumb|Weite]]
[[Bestaand:Wheatareal.PNG|thumb|Verspreiding van weite]]
[[Bestaand:Blemiracle.jpg|thumb|''Triticum turgidum'']]
'''Weite''' is een van de veurnaamste [[graon]]en die as voedselbron dient veur de meens. Oorspronkelik kömp t uut t [[Levant]]gebied in t [[Midden-Oosten]] en de [[Ethiopië|Ethiopiese]] hooglaanden, mer wördt tegenswoordig over de hele wereld verbouwd. t Steet samen mit [[mais]] op n edeelden eerste plekke. In Nederlaand wördden in [[2015]] zo'n 127.467 bunder wienterweite en zo'n 15.001 bunder zoemerweite eteeld. Weite is n zelfbestuvend gewas.

== Oorsprong ==
Weite is een van de oudste edomestiseerden plaanten. De domestikasie van weite vun waorschienlik al ongeveer 10.000 jaor elejen plaotse in t Midden-Oosten en Noord-Afrika, van [[Syrië]] tot [[Kasjmir]] en naor t zujen tot in Ethiopië. Ongeveer 5.000 jaor elejen hef t verbouwen van weite oek t grootste gedeelte van [[Europa (werelddeel)|Europa]] bereikt. n Jaorhonderd laoter maakten de [[China (prehistorie)|Chinesen]] kennis mit t gewas. Mit de komst van zeevaort, hef weite zich verspreid naor de [[Nieje Wereld]] en t [[zujelik halfrond]].

== Verbouwing ==
Weite is n eenjaorig gewas. Eeuwenlank wördden der veredeling toe-epast um tot betere weitekultivars te koemen. Der is bieveurbeeld wienterweite die [[harfst|sarres]] ezeid wördt, zoemerweite die [[wienter|swienters]] ezeid wördt en dan he'j nog overgangsweite um in elk seizoen weite veurhaanden te hebben. Ofhankelik van t type weite dat gebruukt wördt ku'j t gebruken veur t bakken van [[stoete|brood]], [[gebak]] of [[Koekien (eten)|mopjes]]. Durumweite wördt veural gebruukt veur t maken van pasta.

t Zaod kump veur in de vorm van aoren, en ongeacht de soort, dragen de meeste weite-aoren dartig tot vuuftig korrels.

Weite wördt op de akker ezeid en deur grote [[dorskaste]]n eoost die de weite-aoren aofsnit en de weitekorrels van de rest van de plaante scheit. De overbliefsels van t edorsten graon wördt kaf eneumd.

== Belangriekste soorten ==
* ''Triticum aestivum'' ([[Gewone weite]]) n [[polyploïdie|hexaploïde]] soort die wereldwied t meest verbouwd wördt.
* ''Triticum aethiopicum''
* ''Triticum araraticum''
* ''Triticum boeoticum''
* ''Triticum carthlicum''
* ''Triticum compactum'' ([[Dwargweite]])
* ''Triticum dicoccum'' ([[Emmerweite]] of [[tweekoren]]) n tetraploïde soort, mit wilde emmerweite en ekultiveerden variaanten. In t vere vlejen verbouwd mer nog mer weinig gebruukt.
* ''Triticum durum'' ([[Durum (weite)|Durum]]) de enigste tetraploïde soort die nog veule verbouwd wördt.
* ''Triticum ispahanicum''
* ''Triticum karamyschevii''
* ''Triticum militinae''
* ''Triticum monococcum'' ([[Eenkoren]]) n diploïde soort mit wilde en ekultiveerden variaanten. Een van de vrogst ekultiveerden soorten mer tegenswoordig zelden gebruukt.
* ''Triticum polonicum'' ([[Poolse weite]]) n tetraploïde soort, oorspronkelik uut t Midden-Oosten.
* ''Triticum spelta'' ([[Dinkelweite]] of spelt) nog n hexaploïde soort die in kleine hoeveulhejen verbouwd wördt.
* ''Triticum timopheevii''
* ''Triticum trunciale''
* ''Triticum turanicum''
* ''Triticum turgidum''
* ''Triticum urartu''
* ''Triticum vavilovii''
* ''Triticum zhukovskyi''

==Nedersaksies==
{{Nds/weite}}

== Uutgaonde verwiezingen ==
{{Commonscat|Wheat|Weite}}

{{Dialekt|wvel|Nunspeet|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}}

[[Kategorie:Groan]]