Bron bekyken van Noord-Germaanse taelen

[[Bestaand:Nordiska språk.PNG|thumb|'''Noord-Germaanse taelen'''<br />
''Vaastelaand-Skandinaviese taelen:''
{{Kaortlegenda|#6262ff|Deens}}
{{Kaortlegenda|#0000ff|Noors}}
{{Kaortlegenda|#00009f|Zweeds}}
''Eilaand-Skandinaviese taelen:''
{{Kaortlegenda|#00ff00|Ieslaands en Faeröers}}]]
De '''Noord-Germaanse taelen''' of '''Skandinaviese taelen''' bin t [[Deens]], t [[Noors]] ([[Bokmål]] en [[Nynorsk|Ni'jnoors]]), t [[Zweeds]], t [[Ieslaands]] en t [[Faeröers]]. Ze worden veurnaemelik in [[Skandinavië]] spreuken deur omdebi'j 20 miljoen meensken.

De Noord-Germaanse taelen bin nauwer verwaant an de [[Oost-Germaanse taelen|Oost-Germaanse]] as an de [[West-Germoanse toalen|West-Germaanse]] taelen. t Noord-Germaans is bekend van [[runen]]inskripsies vanof de 3e ieuw nao Chr. Der is n literaere tradisie vanof de 9e ieuw.

De vaastelaand-Skandinaviese taelen (Deens, Noors en Zweeds) bin tot op zekere heugte onderling verstaonber. Deens en Bokmål lieken zels zo stark op mekeer, dat partie taelkundigen ze as [[dialekt]]en van de zelde tael zien. Daornaost is vaastesteld dat alle drie de vaastelaand-Skandinaviese taelen zo goed [[heursproake|onderling verstaonber]] bin dat ze taelkundig as dialekten van ien en de zelde tael (t "Skandinavies") zien worden kund, ondaanks t feit dat ze elk ofzunderlik de staotus van aparte tael hebben.<ref>John McWhorter (2003), ''The Power of Babel: A Natural History of Language'', p. 69.</ref>

Partie taelwetenskoppers beweren dat t [[Engels]] ok diel uutmaekt van de Noord-Germaanse taelgroep in plak van de [[West-Germaans]]e groep. Hoe dan ok t [[Ooldengels]] is stark beïnvloed deur t [[Ooldnoords]] dat de [[Vikingen]] praotten.<ref>[http://www.sciencedaily.com/releases/2012/11/121127094111.htm English is a Scandinavian Language - Sciencedaily.com (meert 2015)]</ref>

t Deens, Zweeds en Noors bin, veural in de woordenschat, in de [[Hanze|Hanzetied]] slim [[Nedersaksische invloed op de Scandinavische talen|beïnvloed deur t Nedersaksisch]].

== Begripsverwarring ==
In [[Skandinavië]] zels bedoelen ze mit ''Skandinaviese taelen'' allienig de taelen die op t vaastelaand spreuken worden, dat bin dus t Deens, Noors en Zweeds. De hiele groep van Noord-Germaanse taelen, dus mit t Faeröers en t Ieslaands derbi'j, wordt tegere de ''Noordse taelen'' nuumd.

== Indielings ==
De taelwetenskop bruukt verskillende indielings van de Noord-Germaanse taelen in de verskillende taelperiodes.

Véúr t jaor 1100 was der ien inkelde Noord-Germaanse prototael (''dǫnsk tunga'', [[Ooldnoords]]), die liekewel inkelde dialektverskillen had.
Dus maeken ze veur die periode n onderskeid tussen t West-Noords en t Oost-Noords: <ref name="haugen">Odd Einar Haugen, Grunnbok in norrønt språk, 2. utgåve, Gyldendal, Oslo 1995, ISBN 82-417-0506-9</ref> <!-- p. 17/18 -->
* West-Noords
** Ooldieslaands
** Ooldnoors
* Oost-Noords
** Oolddeens
** Ooldzweeds

Daornao gruuiden t Deens en de naoburige dialekten uut mekeer, zodat ze van ongeveer 1100 tot ongeveer 1300 n ni'je indieling annemen kunnen: <ref name="haugen"/>
* Zuud-Noords
** Oolddeens
* Noord-Noords
** Ooldieslaands
** Ooldnoors
** Ooldzweeds

In de laete middelieuwen ontwikkelden de Noord-Germaanse taelen him nogal verskillend: in t Faeröers en t Ieslaands bleven de oolde taelstrukturen (in t biezunder de [[verbuging]]s) grotendiels beweerd, terwiel ze in t Deens, Noors en Zweeds stark verienvooldigd wordden. Vanof omdebi'j 1500 ku'j dus n darde indieling van de Noord-Germaanse taelen annemen: <ref name="haugen"/>
* de taelen in de raandgebieden
** Ieslaands
** Faeröers
* de sentraole taelen
** Noors
** Zweeds
** Deens

Disse indielings bin gien genetiese stambomen in t kader van de stamboomtheorie. Ze beskrieven geliekenissen tussen taelen van n bepaolde periode. Wanneer disse taelen stark veraanderen, worden de geliekenissen tussen disse taelen dan ok groter of kleiner zodat lichtkaans n ni'je indieling tot staand komt.

== Grammatika ==
=== Alfabet ===
Naost de 26 letters van t [[Latains alfabet|Standerd-Latiense alfabet]] hebben de Skandinaviese taelen n antal extra tekens:
* Deens: æ, ø, å (uutspraoke: é, eu, o)
* Faeröers: á, ð, í, ó, ú, ý, æ, ø
* Ieslaands: á, ð, é, í, ó, ú, ý, þ, æ, ö (uutspraoke: au, dh, je, ie, oo, oe, ie, th, ai, eu)
* Noors: æ, ø, å (uutspraoke: è, eu, o)
* Zweeds: å, ä, ö (uutspraoke: o, è, eu)

=== Woordvolgorde ===
De Noord-Germaanse taelen bruken de [[SVO-volgorde]] as standerd. De [[persoonsvörm]] staot altied op et twiede plak in de [[heufdzinne]], waorbi'j ok [[inversie (taelkunde)|inversie]] kan optreden. Vergeliek:
* ''Ik gong nao t feest naor huus'' -- '''''Jag gick''' hem efter festen'' (Zweeds)-- '''''Jeg gik''' hjem efter festen'' (Deens)
* ''Nao t feest gong ik naor huus'' -- ''Efter festen '''gick jag''' hem'' (Zweeds) -- ''Efter festen '''gik jeg''' hjem'' (Deens)

t [[Heufdwarkwoord]] komt liekewel volledig véúr t [[liedend veurwarp]]:
* ''Ik heb n boek lezen'' -- ''Jag '''har''' läst '''en bok''''' (Zweeds) -- Jeg '''har''' læst '''en bog''' (Deens)

De belangriekste ofwieking van de gebrukelike Standerdnederlaandse woordvolgorder is et plak van de negaosie (t Zweedse ''inte''/''ej'', Deense ''ikke''/''ej'', Noorse ''ikke''/''ikkje'' enz.):
* ''Ik heb t boek niet lezen'' -- ''Jag har '''inte''' läst boken'' (Zweeds) -- ''Jeg har '''ikke''' læst bogen'' (Deens)

=== Zelstaandige naemwoorden ===
Kenmarkend veur de Noord-Germaanse taelen is dat t [[lidwoord|bepaold lidwoord]] him as n [[suffix]] gedreegt deurdat t an t zelsstaandige naemwoord "vaasteplakt" wordt; dit hiet ''anhecht lidwoord'' (t zelde gebeurt bi'jgelieks in t [[Arabies]]). t Ieslaands het as ienigste van de vief Noord-Germaanse taelen gien [[lidwoord|onbepaold lidwoord]]. n Veurbield:

{|
! Nedersasksies
! Ieslaands
! Faeröers
! Ni'jnoors
! Bokmål
! Deens
! Zweeds
|-
|n jonge
|strákur
|ein drongur
|ein gut
|en gutt
|en dreng
|en pojke
|-
|de jonge
|strákurinn
|drongurin
|guten
|gutten
|drengen
|pojken
|-
|jonges
|strákar
|dreingir
|gutar
|gutter
|drenge
|pojkar
|-
|de jonges
|strákarnir
|dreingirnir
|gutane
|guttene
|drengene
|pojkarna
|}

t Ieslaands en t Faeröers hebben daornaost nog n systeem van vier [[naemvalen]], liek as bi'jgelieks t [[Duuts]]. t Deens, Noors en Zweeds hebben tegenwoordig naost de [[nominatief]] allienig nog de ''s-''[[genitief]] zo as in t Nedersaksies, mit t verskil dat disse genitief in de Noord-Germaanse taelen bi'j alle zelsstaandige naemwoorden en in t Nedersaksies zwat allienig bi'j persoonsnaemen bruukt wordt. (In dit opzicht liekt t [[Engels]], waor t gebruuk van de ''s-genitief'' aordig algemien is, dus meer op 'e Noord-Germaanse taelen as op t Nedersaksies).
:Annas bok = ''Anna's boek'' of ''t boek van Anna''
:bokens titel = ''de titel van t boek'' (letterlik: ''t boeks titel'')

De Noord-Germaanse taelen hebben ok n [[veurzetsel]] "van" (Deens, Ieslands: ''af''; Faeröers, Noors, Zweeds: ''av''), mar dat wordt in de riegel niet bruukt om n bezitsverhoolding an te duden.

Benaemen in t Noors wordt de ''s-''genitief vaeke vermeden en in de plak daorvan n [[analytiese tael|analytiese]] konstruksie mit t veurzetsel ''til'' of n konstruksie mit t [[bezittelik veurnaemwoord]] ''sin'' ("zien") toe te passen. Bi'jgelieks:
:boken til Anna = ''t boek van Anna''
:Anna sin bok = ''Anna der boek''

De ''s-''genitief wordt in alle Noord-Germaanse taelen ok nog riegelmaotig bruukt in vaaste uutdrokkings mit t Deense/Noorse veurzetsel ''til'' en t Zweedse veurzetsel ''till'' dat in t Nedersaksies ''naor'', ''tot'' of ''ter'' betekent (vgl. t Engelse ''until'').

:Noors en Deens: Hun er dårlig til bens.
:Noors en Deens: Velkommen til bords.
:Zweeds: Välkommen till bords.
:Zweeds: Vi drar till skogs.

Betekenissen:
Ze is slecht ter bien.
Welkom an taofel.
We gaon naor de bos.

=== Warkwoorden ===
De warkwoorden hebben tieden die vergeliekber bin mit t Nedersaksies, Nederlaands, Duuts en Engels ([[tegenwoordige tied]], [[verleden tied]], enzovoorts). In t Noors, Deens en Zweeds is der mar ien vörm veur alle personen (ik, ie, hi'j, wi'j, jim). In t Ieslaands en t Faeröers is dit niet t geval. Vergeliek t Ieslaandse en Deense warkwoord "hebben".

Ieslaands:
:ég hefi (ik hebbe)
:þú hefur (ie hebben)
:hann hefur (hi'j het)
:við höfum (wi'j hebben)
:þið hafið (jim hebben)
:þeir hafa (zi'j hebben)

Deens:
:jeg har (ik hebbe)
:du har (ie hebben)
:han har (hi'j het)
:vi har (wi'j hebben)
:I har (jim hebben)
:de har (zi'j hebben)

De liedende vörm kan op twie manieren maekt worden, zo as in dit Zweedse en Deense veurbield:

De kiepe wordt slaacht:

:In t Zweeds: ''kycklingen blir slaktad'' of ''kycklingen slaktas''
:In t Deens: ''kyllingen bliver slagtet'' of ''kyllingen slagtes''

De ''-s-''vörm wordt as stielvoller en/of as formeler zien.

De'' -s-''vörm in de verleden tied wordt in t Zweeds ok vaeke veur zaeken bruukt waor ze in t Nederlaands ''is ge-'' (of partie Nedersaksiese dialekten as ''-is e'') veur bruken zollen:

:Dit boek is skreven deur -- ''Den här boken skrevs av ...'' (let.: Dit hier boek wordde skreven deur...)

==== Partikels ====
[[Warkwoord]]en kunnen uut twie dielen bestaon, waorbi'j t twiede diel, t ''partikel'' n [[bi'jwoord]] of [[veurzetsel]] is dat t warkwoord n aandere betekenis geft. t Partikel kan bi'j warkwoordvörms van plak veraanderen. Bi'jgelieks:

{|
! Nedersaksies
! Zweeds
! Bokmål
! Ni'jnoors
! Deens
|-
| anzetten
| sätta på
| slå på
| setje på
| tænde for
|-
| anzet{{Info|Verleden tied, in aandere Nedersaksiese dialekten ok wel: an-ezet}}
| påsatt
| slått på
|
|påsat
|}

== Bronnen ==
<references/>

{{Germoans}}
{{Dialekt|stl||Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}}

[[Kategorie:Germaanse taol]]