Industriele revoluty

Ne weaverye med Roberts-weavetouw in 1835

De Industriele Revoluty was ne oavergangstyd når nye fabriksprocessen in Europa en de Vereynigde Ståten, tüsken ungeväär 1760 en 1840. Vöärnaam kenmark van disse tyd was dat materialen en gerei voordan minder med de hande emaked wörden en steyds vaker med ny uutevündene machines. Ouk wörden der in disse tyd nye chemiske untdekkingen dån en nye wysen van ysersmelten bedacht. Wyder wör water- en stoumkracht voordan belangryker. Ouk wörden machinewarktüge bedacht en köämen der voordan meyr fabriken. Döär de Industriele Revoluty groiden de wearldbevolking ouk starker as ooit dårvöär.

As et geyt üm arbeidsplaatsen was de textil de vöärnaamste industry in de Industriele Revoluty, ouk wat der in totaal emaked wör en wovöäle geald as der in estöäken wör. De textilindustry was ouk de eyrste wat moderne maakwysen gebröäk.

Oorsprung

De Industriele Revoluty begünde in Groutbrittannie. Ouk vöäle van de technologiske en architektoniske vernyingen kummet der vandan. Teagen et midden van den 18. eywe was Groutbrittannie den ekonomisk starksten wearldmacht. Et land beheyrden en wearldwyd handelsnetwark med kolonys in Noordamerika en et karibiske gebeed en med starke militäre en politike oavermacht in India. Dat lätste kunde vöäral döärdat et indiaske Mughal Bengal-ryk al halv industrialiseerd was. Dår had de Britske Oustindiske Kompany achter eseaten. De untwikkeling van handel en groiende bedryve warren ne vöärname anjager van de Industriele Revoluty.

Uutwarking

De Industriele Revoluty was en grout keyrpunt in de menskelike geskedenisse. Souwat alle underdeylen van et dagelikse leaven güngen der in meyr of mindere måte döär up de sküppe. Med name et döärsneyde loun en de bevolking begünden (en bleaven) groien up ne wyse sou as dat noch neet eyrder eseen was. Wat ekonomen meynet dat de vöärnaamste uutwarking van de Industriele Revoluty is dat de döärsneyde leavensstandaard vöär de heyle westerske wearld in de höygde güng. Anderen meynet dat dat pas vanaf de latere 19. en 20. eywen good te verneamen was.

Vöär de Industriele Revoluty an was et inkummen de man lange tyd stabil. De Industriele Revoluty sorgden vöär nen ekonomisken groi vöär gewoane lüde in kapitalistiske ekonomyen. Ekonomiske geskeedkünnigen sint et der oaver eyns dat de Industriele Revoluty de vöärnaamste untwikkeling in de geskedenisse van de menske is seyd et temmen van deers en planten.

Et precyse begin- en endpunt van de Industriele Revoluty sint geskeedkünnigen et noch altyd neet oaver eyns. Ouk de snelheid van ekonomiske en sociale veranderingen is noch neet seaker. De industrialisaty begünde in Groutbrittannie med mechaniseerde spinneryen tusken 1780 en 1790. Stoummachines wörden starker en ysermakerye küm vanaf 1800 in ne höygere versnelling. Mechaniseerde textilweaverye verspreidden sik rap vanaf de britske eilanden når et europeeske vasteland en de Vereynigde Ståten. Vöärname textil- koalen- en ysercentra untwikkelden sik in Belgie, de Vereynigde Ståten en Frankryk. Ouk in Oustneaderland wör de textil bepålend vöär de ekonomy. Et sallandsk/twentske dorp Nijverdal wör speciaal estichted üm textilwarkers underdak te beden.

De ekonomy güng döär en dal tüsken ungeväär 1830 en 1845 do as de vernyingen groutendeyls döärevoord warren en de markt vul rakeden. Vervolgvernyingen löäten lange up sik wachten. Et invoren van lokomotiven, stoumboaten en -skeype, ysersmelten med heytelucht en nye technology as den elektrisken telegraaf warren neet krachtig genog üm de groute groi by te künnen draven. Nå 1870, in ne tyd wat ouk wal es de Tweyde Industriele Revoluty nöömd wör, küm et pas echt up gang. Der wörden nye wysen untdekked üm stål te maken, massaprodukty wör uutedacht, loupendebandwark küm in swang, elektriske netwarken wörden anelegd en stoumfabriken wörden uutebouwd med alvoordan gröätere machines.

Vöärwaerden

Ses faktoren dröägen by an industrialisaty: 1. houge upbrengen uut de landbouw vöär meyr eaten en mankracht; 2. underneamersgeyst en bestüürliken anleg; 3. anweasige havens, rivyren, kanalen en weagen üm ruw en verwarked materiaal te vervoren; 4. natuurlike brunnen as koalen, yser en watervälle; 5. politike stabiliteit en en wetsstelsel wat good was vöär underneamers; 6. en geld vöärhanden üm te investeren. Do as de Industrialisaty up gang küm in Groutbrittannie, warren plaatselike underneamers sou klook üm öäre kennis in et butenland te verkoupen en et wark uut te besteaden. Se kunden der in Belgie, Neaderland, Frankryk en Westdüütskland good med terechte. De Vereynigde Ståten kopieerden et britske model vöärin de 19. eywe en Japan achterin deeselvde eywe.

Vöärname nye techniken

De Industriele Revoluty kunde gangs do as der en paar kleine vernyingen uutedachted wörren in de tweyde hälvde van de 18e eywe. Teagen de dartiger jåren van de 19. eywe warren der en paar techniken verbeaterd:

• In de textil - mechanisk katoonspinnen up stoum- of waterkracht. Dårmed kunde nen warkman 500 mål souvöäle produceren. De anedreavene weaverye sorgden at nen warkman noch es 40 mål souvöäle kunde maken. Med de katoonmöäle kunde såd 50 mål sou rap uut katoontöskes eplükked worden. Ouk by et spinnen en weaven van wol en linnen kunde meyr emaked wörden, mär neet sou vöäle as med katoon.
• Stoumkracht - stoummachines wörden sou verbeaterd dat se vöäle länger up minder koalen kunden. Den oaverdracht van stilstånde stoummachines in draiende beweagingen makeden se good vöär industrieel gebruuk. De hougedrukandryving kunde vöäle kracht vöär syn gewicht leyveren, wårdöär et makkelik in transport te gebruken wör. Stoumkracht wör gauw wydverbreid nå 1800.
• Ysersmelterye – Med den oaverstap van holtskoalen up steynkoalen wör et maken van ruwen yser en smeydyser vöäle goodköyper. Med steynkoalen kunden de oavends ouk gröäter, wat ouk gröätere produkte afleyverden en höygere uutgave. De stoummachine rakeden in bruuk üm lucht in hougoavends te blåsen (döär water up en waterrad te pumpen) vanaf ungeväär 1750, wårmed vöäle meyr yser emaked kunde worden. Den geetysernen blåskeatel wör vöär et eyrst in 1760 bruked. Later wör den verbeaterd når en model dat twey kanten uut warkeden, wårmed noch heyter estoaked kunde worden in de hougoavends. Med puddeloavends kunde stöädig kwaliteitsyser emaked worden teagen ne laegere prys as by nen friskoavend. De wals was 15 mål sneller as med nen hamer hauwen up smeydyser. Den heateluchtblåser van 1828 sorgden at ysermaken noch minder koalen kosteden.
• De uutvinding van machinewarktüge - De eyste draibanken, cylinderboarmachines en freysen. Med machinewarktüge kunden precyse metalene underdeylen emaked worden, al duurden et anskarpen van de techniken noch teentallen jåren.