Bron bekyken van Galapagoseilaanden

[[Bestaand:Galapagos Islands - Overview.PNG|thumb|Ligging van de Galapagoseilaanden]]
[[Bestaand:Galapagos Islands topographic map-en.svg|thumb|Detailkaorte van t archipel]]
[[Bestaand:Darwinarch.jpg|thumb|Galapagoseilaanden]]
[[Bestaand:Alvaro Sevilla Design Isla Santa Cruz Galapagos foto tomada desde el avión.jpg|thumb|t Eilaand Santa Cruz vanuut t vliegtuug]]
[[Bestaand:The marine iguana (Amblyrhynchus cristatus) Galápagos Islands Santa Cruz.JPG|thumb|n Zeeleguaan (''Amblyrhynchus cristatus'') op t Galapagoseilaand Santa Cruz, bie Puerto Ayora]]
De '''Galapagoseilaanden''' ([[Spaans]]: ''Islas Galápagos'', offisieel ''Archipiélago de Colón'') is n groep eilaanden die verspreid liggen in de [[Grote Oseaan|Stille Oseaan]] ter heugte van de evenaar. Ze liggen in open zee op ongeveer duzend kilometer van de westkust van [[Zuud-Amerika]] en beheuren staotkundig tot [[Ecuador]].

De eilaanden bin [[geologie]]s ezien stijl jonk: n paor miljoenen jaor oud. Ze bin van [[vulkanisme|vulkaniese]] oorsprong. Der koemen veule unieke dieren en plaanten veur, die per eilaand vake tot verschillende soorten ontwikkeld bin.

== Enkelde staotistieken ==
* Inwoeners: 26.640 (2012)
* Oppervlakte: totale laandoppervlakte ongeveer 7880 km²; 13 eilaanden van meer as 10 km² en 115 kleindere eilaanden.
* Hoogste punt: 1707 m.

== Belangriekste eilaanden, van groot naor klein ==
* [[Isabela (eilaand)|Isabela]] 4588 km²
* [[Santa Cruz (eilaand)|Santa Cruz]] 986 km²
* [[Fernandina]] 642 km²
* [[San Salvador (eilaand)|San Salvador]]/Santiago 585 km²
* [[San Cristóbal (eilaand)|San Cristóbal]] 558 km²
* [[Floreana]]/Santa Maria 172 km²
* [[Marchena (eilaand)|Marchena]] 130 km²
* [[Española (eilaand)|Española]] 60 km²
* [[Pinta (eilaand)|Pinta]] 59 km²
* Kleine eilaandjes: onder aandere [[Genovesa]], [[Santa Fe (eilaand)|Santa Fe]], [[Darwin (eilaand)|Darwin]], [[Isla Wolf]], [[Rabida]], [[Pinzon]], [[Bartolome]], [[Seymour Norte]], [[Baltra]], [[Daphne (eilaand)|Daphne]], [[Plazas]] en [[Isla Mosquera]]

== Ontwikkeling van t dierenleven ==
Vanwegen de aofgelegen ligging van de eilaanden bin de Galapagoseilaanden niet deur biester veule dieren van t vastelaand [[kolonisasie|ekoloniseerd]]. Dieren die in de loop der tied ankwammen bin onaofhankelik van der soortgenoten op t vastelaand veerder [[evolutie (biologie)|evolueerd]]. Zo kree'j veule [[endemie (biogeografie)|endemiese]] soorten (soorten die allinnig daor veurkoemen). De spesifieke [[habitat|woenumgevige]], en t feit dat der zwat gien [[roofdieren]] waren, leverden der eigen biedrage an de aord van de [[seleksiedrok]]: n koppel voegels konnen daordeur niet meer vliegen, [[zeeleguaan|zeeleguanen]] ontwikkelden anpassingen um onder waoter te kunnen grezen op [[zeewier]]baeren, de [[Galapagosreuzeschildpadde|laandschildpaojen]] wördden alderbarstends groot, en de [[darwinvinken]] nammen n kwak verschillende ekologiese staandplaotsen in, mit veural anpassingen in de grootte en vorm van der [[sneb|snavels]]. Der kömp oek n [[pinguïn]]soort veur, de [[galapagospinguïn]]. De enigste roofvoegel is de [[galapagosbuzerd]]. Veerder hef t n kleine populasie van [[(gewone) flamingo|(gewone) flamingo's]] (Phoenicopterus roseus). Oek is der n grote verscheienheid an zeevoegels waoronder blauwvootgenten, roodvootgenten, fregatvoegels, golfalbatrossen, zwaoluwstartmeeuwen, störmvoegels en pelikanen. n Paor [[riesterotten]] bin de enigste inheemse [[knaagdieren]]. Ze beheuren tot de geslachten ''Aegialomys'', ''Nesoryzomys'' en ''Megaoryzomys'', die samen ongeveer vuuf soorten in de archipel hebben.

== Geschiedenisse ==
De Galapagoseilaanden wördden in [[1535]] ontdekt deur de [[Dominikaanse Rippubliek|Dominikaanse]] [[bisschop]] [[Tomás de Berlanga]] uut [[Panama (laand)|Panama]] naodat zien schip uut koers eraakt was en aofdreef. De eilaanden waren onbewoend, hoewel [[Thor Heyerdahl]] in [[1950-1959|de jaoren 50]] rapporteerden dat e [[Zuud-Amerika]]ans [[diggelwark]] evunnen zol hebben, waorover etwiefeld wördden. De Galapagoseilaanden heuren sinds [[12 febrewaori]] [[1832]] bie [[Ecuador]].

[[Charles Darwin]] bezöcht de Galapagoseilaanden mit t onderzeuksschip ''Beagle'' in september [[1835]] en bröcht der ongeveer vuuf weken deur mit t bestuderen van de [[geologie]] en [[biologie]] van vier van de eilaanden. Oek deur wat e antröf tiejens dit bezeuk an de eilaandengroep ontwikkelden Darwin zien [[evolusietheorie]]. De [[darwinvinke]], die naor hum verneumd is, is n bekend veurbeeld van t ontstaon van variasies in [[soort]]en deur arfelike anpassingen volgens de evolusietheorie. Hierdeur bin soorten op aofgelegen eilaanden en eilaandengroepen veur biologen n spesifiek andachtsgebied ewörden.

Sinds [[1959]] bin de eilaanden n [[nasionaal park]]. Dat zelfde jaor wördden oek de [[Charles Darwin Research Station|Charles Darwin Foundation]] op-ericht, die zich bezighölt mit t instaandhouwen van de natuurlike toestaand van de eilaanden. Oek de oseaan derumheer is uutereupen tot [[zeereservaot]]. Sinds [[1978]] staon de eilaanden op de [[wereldarfgoedlieste]] van de [[UNESCO]] en in [[1981]] wördden dit mit t zeereservaot uutebreid.

== Klimaot ==
t Klimaot op de Galapagoseilaanden is hete en dreuge en wörden veural bepaold deur de kouwe [[Humboldtstreum]] in de oseaan die aofkomstig is van [[Antarktika]]. In partie jaoren veraanderen rond desember de zeestreumingen in de Grote Oseaan n hortjen, in die perioden wörden warmer waoter uut t gebied ten oosten van [[Indonesië]] an-evoerd. Dit warmere waoter is veul minder rieke an voedingsstoffen en de tiejelike wieziging van de zeestreumen zörgt derveur dat de vissen massaal doodgaon. Dit verschiensel wörden [[El Niño (natuurverschiensel)|El Niño]] eneumd.

==Bevolking==
De Galapagoseilaanden is een van de weinige plekken in de wereld zonder n inheemse bevolking. De grootste etniese groep besteet uut Ecuadoriaanse [[mesties]], n mengeling van Spaans en indiaans. Ze kwammen rond de tweede helfte van de [[20e eeuw]] an van t [[Ecuador|Ecuadorese]] [[vastelaand]]. Der is oek n groot antal blanken, veurnamelik van Spaanse aofkomst.

In 1959, woenden der zo'n 1.000 tot 2.000 meensen. In 1972 was dat 3.488. Rond de jaoren tachetig steeg dit tot zo'n 15.000 meensen. In 2012 telden t archipel zo'n 26.640 inwoeners.

Vuuf van de eilaanden bin bewoend: [[Baltra]], [[Floreana]], [[Isabela (eilaand)|Isabela]], [[San Cristóbal (eilaand)|San Cristóbal]] en [[Santa Cruz (eilaand)|Santa Cruz]].

== Problemen ==
In 2001 bedreigden lekkende olie van n estraande tänker t ekosysteem van de Galapagoseilaanden.

Deur de komst van de meens, en de al dan niet opzettelik deur de meens mee-ebröchten (en in t verlejen evöngen) dieren is t naor kwetsbaore ekosysteem slim bedreigd. n Antal van de unieke soorten is al verdwenen. n Verwilderde geitenpopulasie hef grote schao toe-ebröcht an de inheemse flora en fauna van de eilaanden Santiago en Isabela. Tussen 1997 en 2006 wördden der in totaal ruum 150.000 geiten eruumd, zodat daor gien geiten meer veurkoemen en de natuur zich redelik goed hersteld hef. De rest van de unieke eilaandsoorten is bedreigd en wörden noen wel zörgvuldig beheerd. [[Toerisme]] brengt hierveur n polle geld binnen, mer is op zichzelf oek weer n bedreiging veur t [[ekosysteem]].


<gallery>
File:Lava rocks on Tortuga Bay in the Galapagos a photo by Alvaro Sevilla Design.JPG|([[Grapsus grapsus]]) Bahía Tortuga
File:(Pelecanus occidentalis) Tortuga Bay on the Island of Santa Cruz, Galápagos.JPG|([[Pelecanus occidentalis]]) Bahía Tortuga
File:(Amblyrhynchus cristatus) Galápagos Islands at Tortuga Bay Santa Cruz Island.JPG|([[Amblyrhynchus cristatus]]) Bahía Tortuga

</gallery>

== Uutgaonde verwiezingen ==
{{Commonscat|Galápagos Islands|Galapagoseilaanden}}
* [http://www.geo.cornell.edu/geology/Galapagos.html Galapagos Geology]
* [https://web.archive.org/web/20020613201455/http://www.galapagospark.org/ Dirección del Parque Nacional Galápagos]

{{Dialekt|wvel|Nunspeet|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}}

[[Kategorie:Eilaandengroep]]
[[Kategorie:Ecuador]]