Bron bekyken van Erebeie (geslaacht)

{{etalage}}
[[Ofbeelding:Aardbei Karina.jpg|thumb|250px|Erebeien]]
[[Ofbeelding:Strawberry flower.jpg|250px|thumb|Erebeiebloeme]]
'''Erebeie''' (''Fragaria'') is een geslaacht bluuiende [[plaanten]] uut de [[rozefemilie]], et staot veural bekend om zien eetbere vrucht. D'r bin meer as twintig soorten.

De botanische naeme ''fragaria'' komt van et [[Latien]]se woord "fragum" (stamme ''frag-'') veur erebeie en et [[achtervoegsel]] ''-aria'' wat -achtig betiekent: erebeiachtig. In de symboliek staot de erebeie veur kotstondig genot. Op vule oolde [[schilderie|schilderi'jen]] is daoromme de erebeie ofbeeld om kotstondig genot te symboliseren. In [[Nederlaand]] kommen liekegoed de [[kultuur]]- as de boserebeie veur.

De erebeie is zelsbevruchtend, waordeur gien kruusbestoeving neudig is. Een goeie bestoeving deur [[wiend]] en/of [[insektn|insekten]] is liekewel noodzaekelik veur et verkriegen van goedvormde, volledig uutgruuide vruchten. Bi'j de deurdraegende rassen komt de hiele zoemer bloemanleg, bluui en vruchtzetting veur. Bi'j pattie rassen kan de bloemanleg in een slim waarme zoemer minder wodden. Bi'j disse riekbluuiende rassen wodden van elke [[bluuiwieze]] meerstal de eerste drie tot vuuf vruchten oogst. Daornao wodt de bloemstengel mit de hieran nog onriepe vruchten verwiederd om de vruchtgrootte op peil te holen. Veur een goeie vruchtzetting is een goeie bestoeving slim belangriek. Niet allienig de wiend, mar ok de [[iemn|bi'jen]] en [[hommels]] bin belangriek veur een goeie bestoeving.

De rooie of oranje-rooie vrucht is een opzwölde bloembodem mit daor bovenop de geelkleurde zaoties ([[dopvruch]]ies) en is dus een zogenaemde [[schienvrucht]].

== Geschiedenis ==
In de [[bronstied]] wodde de erebeie al deur meensken bruukt, mar pas vanof de [[14e eeuw|14e ieuw]] wodden erebeieplaanten vanuut et wild in [[tune]]n anplaant. In die tied wodden ze veural bruukt as sierplaante en as [[medesien]]. De vrucht was klein en de plaanten weren niet slim produktief. De erebeie zoas wi'j hum kennen is omdebi'j 200 jaor oold. In de [[17e eeuw|17e]] en [[18e eeuw|18e ieuw]] bin uut de beiden Amerikes de [[oktoploïde]]soorten ''Fragaria virginia'' ([[Noord-Amerike]]) en ''Fragaria chiloensis'' ([[Zuud-Amerike]]) invoerd. In [[1766]] wodde de erebeie veur et eerst uutvoerig beschreven deur [[Antoine Nicolas Duchesne]] en gaf hi'j an zien beschreven soorte de botanische naeme ''Fragaria ananassa''. Disse soorte had liekewel ok veul kenmarken van de invoerde soorten. De in [[Europa (continent)|Europa]] inheems veurkommende soorten bin of [[diploïd]] (2''n''=14) of [[hexaploïde|hexaploïd]] (2''n''=42), wielst de teelde soorte [[oktoploïde|oktoploïd]] (2''n''=56) is. Daoromme wodt anneumen dat de in Europa teelde erebeie een hybride is van ''F. virginia'' en ''F. chiloensis'' en is de goeie soortnaeme ''Fragaria'' ×''ananassa''. Laeter bin ok krusings maekt mit de oktoploïde soorte ''F. ovalis''. In [[Kalifornië]] wodden veural erebeien teeld mit een slim harde vrucht, vergeliekber mit een [[appel]]. De in Europa teelde vruchten weren daorintegen zacht. Krusings tussen disse twie typen erebeierassen hebben de tegenworige, stevige [[plaanteras|rassen]] opleverd, die hierdeur goed verhaandeld en over grote ofstaanden vervoerd kunnen wodden.

In Nederlaand en België kommen de [[diploïde]] [[boserebeie]] (''Fragaria vesca'') en de zeldzaeme [[hexaploïde]] [[grote boserebeie]] (''Fragaria moschata'') in et wild veur.

== Et eten van erebeien ==
Vasse erebeien bin slim gezond vanwegen heur hoge [[vitamine C]]-gehalte (60&nbsp;mg per 100 gr.). Bi'j [[poppe]]n en slim jonge [[kiend]]er kan et eten van vasse erebeien een allergische reaktie veroorzaeken. Dus beginnen mit kleine stokkies erebeie, zodat et lichem d'r-an wennen kan. Erebeien wodden vaeke bruukt veur et maeken van [[schem|sjem]]. Meerstal wodt hier [[diepvries]]pulpe uut onder aandere [[Pooln|Polen]] veur bruukt. Daornaost wodt de erebeie deur zien starke geur as smaekverstarker bruukt in onder aandere [[yoghurt]].

Over et algemien lusten de meeste [[mense|meensken]] wel erebeien. Dat komt deur de zute smaek en de smaek is niet al te stark.

== Blaeder ==
De blaeder bin bruukber as toevoeging an krudethee of veur in de slaod. Een oftreksel van jonge blaeder helpt bi'j bloedaarmoede. In de beiden vormen zurgen de blaeder ok veur een betere [[spiesvertering]]. Uutwendig kunnen ze bruukt wodden as een kompres deupt in een oftreksel, waor kleine wonden mit genezen kunnen wodden.

== Teelt ==
Erebeien wodden in [[Nederlaand]] in de volle grond, onder glas en onder plestiek teeld. D'r bin omdebi'j 2.000 bunders vollegrondserebeien. Deur vervrogging en verlaoting kunnen in de [[Benelux]] vanof et aende van [[febrewaori]] tot an et aende van [[december]] erebeien oogst wodden. Dit is dus bi'jkaans et hiele jaor deur. Pattie kwekers perberen disse periode nog veerder op te rekken tot et hiele jaor rond, deur onder aandere gebruuk te maeken van verwaarming in de [[wienter]] en koeling in de zoemer. Ok et bi'jvoegen van extra [[CO2|CO<sub>2</sub>]] is goed veur de opbrengst.

== Vermeerdering ==
[[Ofbeelding:Aardbei_uitlopers_Korona.jpg|242px|thumb|Uutlopers van de erebeieplaanten]]
Erebeien wodden vegetatief vermeerderd. De plaante vormt uutlopers, waor dan weer plaanten van vormd wodden. Ok disse plaanten kunnen weer uutlopers vormen. Veur de gewone teelt in de vollegrond wodden disse plaanten an et aende van [[juli]] of an et beginne van [[augustus]] uutpoot. Et daoropvolgende jaor kan dan van disse plaanten erebeien oogst wodden. In de perfessionele teelt wodden nao de oogst de plaanten vernietigd en wodt elke keer opni'j poot. Pattekelieren laoten de plaanten vaeke staon om et jaor daorop d'r weer van te oogsten. Dit is niet an te bevelen, omdat de vruchten kleiner wodden en deur de bossige gruui de vruchten gauwer antast kunnen wodden deur vruchtrotting.

== Rassen ==
Et meest teelde ras in Nederlaand is 'Elsanta'. Slim goed smaekende rassen bin 'Korona', 'Vima Zanta' en 'Lambada'. Et aldervrogste ras is 'Karina', mar geft min vruchten. Deurdraegende rassen bin onder aandere 'Rapella', 'Evita', 'Everest', 'Selva', 'Koning Kim', 'Everglade' en 'Ostara'.

== Soorten ==
Hieronder viej' een liest mit erebeiesoorten:

* ''[[Siererebeie|Fragaria chiloensis]]'', siererebeie, oktoploïd, Noord- en Zuud-Amerikaans an de kust van de Grote Oceaan, Hawaii 
* ''[[Fragaria daltoniana]]'', diploïd, Himalaya
* ''[[Fragaria iinumae]]'', diploïd, [[Japan]] en Oost-Ruslaand
* ''[[Fragaria iturupensis]]'', oktoploïd, allienig op 't eilaand Itoeroep (Koerilen)
* ''[[Fragaria moupinensis]]'', tetraploïd, [[Volksrippebliek China|China]]
* ''[[Fragaria moschata]]'', grote boserebeie, hexaploïd, Europa
* ''[[Fragaria nilgerrensis]]'', diploïd, Zuudoost-Azië
* ''[[Fragaria nipponica]]'', diploïd, Honshu en Yakushima (Japan)
* ''[[Fragaria nubicola]]'', diploïd, Himalaya
* ''[[Fragaria orientalis]]'', tetraploïd, China
* ''[[Boserebeie|Fragaria vesca]]'', diploïd, boserebeie, Europa, Noord-Azië en Noord-Amerike
* ''[[Wilde erebeie|Fragaria virginiana]]'', wilde erebeie, oktoploïd, Noord-Amerike
* ''[[Heuvelerebeie|Fragaria viridis]]'', heuvelerebeie, diploïd, Europa en Midden-Azië
* ''[[Fragaria yezoensis]]'', diploïd, Hokkaido, Koerilen en Sachalin
* ''[[Fragaria × ananassa]]'', gewone erebeie, oktoploïd
* ''[[Fragaria × vescana]]'', dekaploïd, hybride uut de gewone erebeie en de boserebeie

== [[Nedersaksisch]] ==
{{Nds/erebeie}}

== Uutgaonde verwiezing ==
* [http://www.plantaardig.com/groenteninfo/aardbei/aardbei5groeibloei.htm Infermaosie over de gruui van erebeien]

{{Commons|Fragaria|de plaante}}
{{Commons|Strawberry|de vruchte}} 
{{Commons|Strawberry flower|de blossem}}

[[Kategorie:Stellingwarfs artikel]]
[[Kategorie:Vruch]]