Bron bekyken van Christoph Bernhard von Galen

{{center|''Dit artikel geet oawer Bernhard von Galen, den at bisskop van Meunster was in n 17den eew en as bienaam "'''Bomn Bearnd'''" hef. Vuur de herdeanking van de beleagering van de stad Grönningn, zee [[Grunnegs Ontzet]].''}}

----

[[Bestaand:Christoph Bernard von Galen on Horse by Wolfgang Heimbach-flipped version.jpg|300px|thumb|Bomn Bearnd "vuur" [[Grönnen (stad)|Grönningen]] duur Wolfgang Heimbach (1674) <ref>Um edreeidn versie. De stad is duur n skilder noar ne gravure dr op ezat. Op t skilderieje lik t as of he vanoet t noordn anvaalt, mer feaiteliks köm he vanof t zuudn.</ref>]]

[[Bestaand:Drensteinfurt Haus Bisping.jpg|thumb|300px|Bisping. Allene nog dit [[poortgebouw]] van 1651 van de [[Kasteel|waterborg]] steet nog oawereande.]]

'''Christoph Bernhard Freiherr von Galen''' (meestal ''Bernard van Galen'', bienaams: ''Bomnbearnd'', ''Bearndje de Koodeef'') ([[Drensteinfurt]], [[12 oktober]] [[1606]] – [[Ahaus]], [[19 september]] [[1678]]), seend 1650 [[bisskop]] van [[Meunster]] en in 1663 [[abt (abdieje)|abt]] van [[Corvey]], was nen bekeandn [[Duutslaand|Duutsen]] kriegskearl den't twee moal [[Neerlaand]] invöl; in 1665 en in [[1672]]. Al t laand tusken n [[Achterhook]] en de [[Dollard]] heurdn um, behalve de groafskopn [[Groafskop Lingen|Lingen]] en [[Groafskop Beantem|Beantem]], dee't bie de reppubliek heurdn. Van Galen was nen absoluten eankelhearser, den't de macht indamn dee van de [[geelde (beroepsgroep)|geeldes]] en van [[Meunster]], wat gearne bie de [[Hanze]]steadn ansleut. Hee kreeg t ook vuur mekoar um de [[Zweedn|Zweedse]] [[Hessen|Hessiese]] en [[Hollaand (gewest)|Hollaandse]] bezetting t laand oet te woarkn. Hee wör bekeand met zinnen bienaam ''Bomn Bearnd'' umdet he [[Grolle]], [[Breevoort]], [[Coevern]] en Grönningen beleagern. Hee maken zik in zien bisdom stoark vuur de [[Kontrareformasie]], en zatn zik in vuur de oarme leu en verbettering van t oonderwies.

== leawn ==
Christoph Bernhard wör geboorn in ''Haus Bisping'', as n euldstn van veer wichter in ne oadelike [[femilie (historisch)|femilie]], dee't duur geleufszaakn oonderling verskel hadn. Hee wör [[Rooms-Katholieke Karke|Roomsk]] op evoedt duur zinn eum Hendrik van Galen, noa at zin vaa Theodorik in 1607 vuur 12 joar laank in t gevangenhoes in de [[burcht|borg]] van Bevergern köm (rechtevoort is det [[gemiente (bestuur)|gemeente]] [[Hörstel]]), umdet he zol dr ene vermoord hebn um n verskel oawer nen jachthoond. Zin moo, Katriene van Hörde, leut zik vriewillig bie zinnen kearl opsloetn, den't in [[1619]] wier vrie köm. Bearnd kreeg oonderwies in Meunster van de [[Jezuïeten]] en noa zinne studie [[filosofie]] in [[Mainz]] en [[Köln]] studeerden he rechten in [[Leuven]] en [[Bordeaux (stad)|Bordeaux]]. In 1630 kreeg he woark bie t bisdom van Meunster. Zin doel was um t [[protestantisme|protestaantisme]] terugge te woarken duur t skool- en oarmenstelsel an te pakn in zin [[bisdom]]. Hee gung joarliks bie zinne preesters kort bie de greanze an um te kiekn wo of ze t deedn, vake onherkenber en on-anekondigd. In 1648 was he as oonderhaandelsman betrökken bie de [[Vrea van Westfalen|Vrea van Westfaaln]], doo't de stad neutraal wör verkloard en ongevear 5.800 inwonners har.

[[Bestaand:Bernhard von Mallinckrodt.jpg|thumb|left|300px|Bernhard von Mallinckrodt, 1650]]

In [[1650]] wör he an eweezn as bisskop van Meunster, as opvolger van [[Ferdinand van Beieren]], en t joar doarop in ewiejdt. Van Galen probeern um van zin bisdom ne eankelhearsersstoat te maakn in plaatse van duurgaanks- of bezettingsgebeed vuur leagers soldoatn oet [[Bremen]], [[Osnbrugge]], vörstendomn [[Vörstendom Verden|Verdn]], [[Minden]], [[Sticht Herford]] of Hessen.
<ref>Matzner, F. & U. Schulze (1997) Barock in Westfalen, p. 20-21.</ref> Duur t ofkoopn van de Zweedse bezetting was [[Hartogdom Westfalen|Westfaaln]] veroarmd ewördn, en opheuging van de belastingen skeut n hoop volk in t verkeerde haalsgat. Van Galen gebreuk de [[koarkelike tucht]] en leut zinnen teegnhanger, [[Bernhard van Mallinckrodt]], den't nog aait nit eens kon wordn met de beneuming van Van Galen, nit mear in t [[Kapittel]] komn.

== Meunster dr oonder ==
Umdet Van Galen en t volk van Meunster mekoar nit hoge hadn, gung Van Galen noar [[Coesfeld (stad)|Coesfeld]]. Doar leut n Preensbisskop n groot [[hoes]] bouwn, det he ontwoarpn leut duur n doomoaligen bekeanden arzitekt [[Peter Pictorius]]. t Köm nooit of, en noa Van Galen's dood wör t rap wier of ebrökn. Van Galen beloawn Meunster ne universiteat te bouwn as ze um zoln erkenn, mer t volk was um doar te kwoadwilnd vuur. Duurdet n Duutsen keaizer nit har too estemd det Meunster ne [[vrieje rieksstad]] zol wordn, kömn koervörste van [[Trier]] en [[Mainz]] bemiddeln. Ook de [[Reppebliek der Zeven Verenigde Provinciën]], de Haanzesteadn Breemn, [[Hambörg]] en [[Lübeck]] mosn zik loatn heurn. [[Lieuwe van Aitzema]], den't bemiddelder was, gef ne oetgebreaide beskriewing van wodöanig at t allemoal verleup. Oonderwiel leut Van Galen Meunster beleagern en kapotskeetn.

De [[Stoaten-Genneraal]] der Neerlaanden wördn der duur Meunster bie ehaald um te bemiddeln. [[Johan de Witt]], den't vuural rekkenige heul met de belangn van Hollaand ([[Amsterdam]]), har an bemiddeln weainig zin. [[Gelderlaand|Geelderlaand]], [[Grönningen]] en vuural [[Freeslaand]] hadn doar juust wal de oorn noar stoan. Preadikaantn oet dee kontreain woln t protestaantisme in Duutslaand verspreaidn <ref>Corstiens, P. (1872) Bernard van Galen. Vorst-bisschop van Munster, p. 31.</ref> Johan de Witt steurn dr n leager op of. Doarop hefn Van Galen de beleagering op en betaaln Meunster 50.000 daalder um t spul wier op te bouwn.<ref>[https://web.archive.org/web/20170202085928/https://forums.skadi.net/showthread.php?t=34845 Christoph Bernhard Reichsfreiherr von Galen]</ref> 
[[Bestaand:Coesfeld Kreuzweg.jpg|300px|thumb|[[Kruusweg (religie)|Kruusweg]] noabie Coesfeld]]

In 1658 verbeud n niejn keaizer van t [[Healige Roomse Riek]], [[Leopold I]], Meunster nog lange hulpe bie boetnlaandse boondgenootn te vroagn. De hoge hearn van Meunster mochn doarduur nit metdoon an de [[Laanddag]] umdet ze gin keaizerlik leager too woln loatn. In augustus 1660 leut Von Galn n dämke bouwn in n rivierken, woerduur't de mölns in de stad nit mear te gebroekn warn. Doarup gungn 2.000 boern an de [[Batse|skuppe]] um n niej kanaal te greawn, um t water umme te leaidn. Oonderwiel heuld al half [[Europa (continent)|Europa]] t hele gedoo in de gaatn.

De Stoaten-Genneraal vreug n [[stad (woonstee)|stad]] vanniessen um t leager der in te loatn, mer wier gavn de Meunstersen nit too. Plots sleug t oonderhaandeln umme; duur nen decemberstoarm breuk t dämke, woerduur't de stad blaank köm te stoan. Noa vief moand beleagering zag de stad non in det ze t nit länger teegn konn hooln, en gavn zik oawer. De börgermeaisters wördn vervöngn en Van Galen wör preensbisskop. t Leager van de keaizer treukn noar [[Hongaarnlaand|Hongarieje]] um t met de [[Turkieje|Törkn]] an te spann.

[[Bestaand:Muenster Zwinger 7040.jpg|thumb|300px|[[Citadel|Dwangborch]] in Meunster, ebouwd vuur Von Galen.]]

In juni gung he Meunster in oonder t buldern van kanonn. Hee har zin bisskopskleed an. Dr warn 100 muzikaantn oet eneugnd um t feestmoal op te vroliken. Hee wol det t nieje stadsbesteur um trouw zwöarn en öare stadsslöttels an n kommedaant van Van Galen gavn, as oonderpaand van öare gehoorzaamheaid. Um de Stoaten-Genneraal nen hak te zetn, leut n vörst zinne anspraak op [[Borklo]] geeldn. Bosskoppers kleppern of en an noar [[n Haag]]. In Oost-Freeslaand was n verskel oawer opvolging an de gang, en Von Galen zag zinnen kaans en vereuwerden in 1663 de Dielerskaanze van [[George Christiaan van Oost-Freeslaand]], wat mer met zeuwn [[Man (geslacht)|man]] verdeadigd wör. de dieler skaanzn lignt an de [[Ems (revier)|Ems]], teegnoawer t städjen [[Papenburg]], wat ne in 1630 estichte vennekolonie was. Van Galen maakn dr ne zelfstaandige [[hearlekheid|hearlikheaid]] van, en zol n kern wean van de Kontrareformasie, umdet t kortbie t Protestaantse Oost-Freeslaand lea. De plaatselike [[bevolking]] was Hollaands gezeendt.

In 1664 gung he noar [[Rieksstad Reagensborg|Reagensborg]] vuur de [[Rieksdag (Duutslaand)|Rieksdag]] um zinne probleemn met de Reppebliek en zinne plann vuur nen [[oorlog]] te besprekn. Hee hulp n keaizer te striedn teegn t [[Ottomaanse Riek]] en leawern soldoatn en vuurroadn, dee't skoonwal te late kömn. Umdet n keaizer de ceantn op har, wör beslötn oawer te goan töt de [[Vrea van Vasvár]]. De [[Turkije|Törkse]] troepn van [[Köprülü Fazil Ahmet Pasja]] wördn duur de soldoatn van veeldhear [[Raimondo Montecuccoli]] in de [[Slag bie Szentgotthárd]] in 1664 versloan<ref>[http://www.bmlv.gv.at/omz/ausgaben/artikel.php?id=396 Raimund Fürst Montecuccoli und die Schlacht von St. Gotthard-Mogersdorf im Jahr 1664: Eine Bewährungsprobe Europas von Hubert Michael Mader]</ref> Hollaand en [[Engelaand (olde könninkriek)|Engelaand]] hadn gin soldoatn esteurd, woarskienlik umdet ze meandn at öar det nit vuurdelig oet zol valn, um de haandelsbelangn met de [[Levant]].

Al vuur 1660 har Van Galen zinne zetel noar [[Sassenborg]] en [[Ahaus]] verplaatst. Coesfeld kreeg dr ne Citadel bie vuur de verstoarking. t [[Fort]] steuk met nen [[bastion]] duur de [[stadsmure]] hen. Beaide zetel en citadel wördn later volledig of ebrökn.<ref>[http://www.coesweb.de/06-12-zitadelle.htm Boden- und Baudenkmal "Zitadelle"]</ref> Vearder wördn der nog vestingswoarken ebouwd in [[Warendorf (stad)|Warendorf]], [[Rheine]], [[Vechta (stad)|Vechta]] en [[Meppen (Nedersaksen)|Meppen]]. He har de riviern [[Ems (revier)|Ems]] en [[Vechte]] breder loatn maakn um t [[achterlaand]] ne bettere verbeending met zee te doon. Um de [[Rooms-Katholieke Karke|roomsken]] kort oawer de greanze geestelik bie te könn stoan, wördn van [[Bokelt]] töt [[Gronauwe|Gronau]] ne riege [[kapel]]n en [[Kaark (gebouw)|koarkn]], ze zogenaamde ''missiehuze'', op erichet. Greanskapeln dee't völle bezeukers hadn warn oonder aandere dee in [[Zwilbrook]], [[Oldenkott]], [[Zuderwiek]] en [[Barlo (Duutslaand)|Barlo]].

== Twee Meunsterse oorlogen ==

[[Bestaand:Kasteel keppel 2007.jpg|thumb|300px|[[Kasteel Keppel]] (2007). Wör op 1 oktober 1665 in enömn duur Van Galen, den't n joar later löag leut haaln en de verdeadigingswoarken ofbrekn.]]

[[Bestaand:Ferdinand von Fürstenberg recevant la these du jeune Hendrick Daemen Musée du Louvre Rosendael Nicolaes.jpg|thumb|300px|Ferdinand von Fürstenberg duur Hendrick Daemen (1669). [[Louvre]]]]

n Preens-bisskop maakn twee moal oorlig met Neerlaand. t Eerste moal um de [[hearlekheid|hearlikheaid]] [[Borklo]] op te eeskn noa at de groaf [[Van Limburg-Stirum]] oet te tied was ekömn. Van Galen wol t terugge, umdet t eerst ook al töt Meunster heurdn. De femilie van n oold groaf maakn der al seend 1570 ansproak op, mer in 1652 wör t toch an de bisskop too eweezn, ondaanks det de femilie dr töt in [[Stroatsbörg]] oawer edisterd hadn. Doarnöast was de [[Reppubliek]] wier tol goan vroagn bie de Dielerskaanze op t zuudn van [[Weener]] an de [[Ems (revier)|Ems]]. De Dielerskaanze was in 1665 terugge wunn duur t [[Stoatsen|Stoatse leager]] van [[Willem Frederik van Nassau-Dietz]] en heurdn wier oonder [[Oost-Freeslaand]]. Det heendern ook t [[vervoor]] vanoet Meunster noar zee, en doarumme verhaaln n bisskop det op de oonderdoann van [[Christina Charlotte van Württemberg]], de weddevrouwe van George Christiaan van Oost-Freeslaand.<ref>Bol, G.Ph. (1972) Het opkomen van het onweer, p. 29. In: [[Friesland]] in het rampjaar 1672. It jier fan de miste kânsen. Onder redactie van J.J. Kalma, & K. de Vries.</ref>

n [[Grönnen (stad)|Grönninger]] börgemeaister [[Johan Schulenborgh]], den at t in zinne stad mos liedn, umdet he de geeldes en de [[Ummelaanden]] har ehulpn, beud zinne dienstn an de bisskop an. Schulenborgh hopn zo zinne vuurmoalige kollega's terugge te pakn.<ref>[http://www.dbnl.org/tekst/blok013gesc03_01/blok013gesc03_01_0006.htm Geschiedenis van het Nederlandsche volk. Deel 3, P.J. Blok]</ref> Nen rechter oet [[Doorwerth]] vluchen noar Meunster, noa at nen anslag op [[Ernem|Oarnem]] en [[Doezebarg|Doesburg]] oetköm. n Bisskop veund det de kattoliekn slachtoffer warn ewördn van de plakkoatn. [[Johannes van Neercassel]] drung zinne geleufsgenootn an trouw te wean an de [[Stoaten-Genneraal van de Neerlaanden]].

=== n Eersten Meunstersen oorlog ===
Augustus 1668 wör groaf [[Ernst Wilhelm van Beantem]], den't etrouwd was met de walgevallige Geetruy van Zelst oet [[Deutekem]], hemelik Roomsk. Det deed he um zinne opvolging zeker te steln in de Groafskop, det oonder beskoarming steund van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]].<ref>[http://books.google.nl/books?id=3UADAAAAYAAJ&pg=PA205&lpg=PA205&dq=van+Zelst+Bentheim&source=bl&ots=CvuR3C0nHl&sig=YO5fAaPM3kz0gh69PXqS4D0EyYY&hl=nl&ei=zkOVSuSlMoSy-Aaeju3yDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2#v=onepage&q=van%20Zelst%20Bentheim&f=false Geschiedenis van het graafschap Bentheim], Wessel Friedrich Visch</ref><ref>[http://www.heraldica.org/topics/royalty/g_morganat.htm Unequal and Morganatic Marriages in German Law]</ref> Van Galen nöm t gebeed in met zin good vuurbreaide leager en 60 [[kartouw]]en. Iederene meann at t vuurbedacht was, en Van Galen was der onmeundig wies met.

Vuurjoar 1668 skreef Van Galen nen breef an [[Paus Clemens IX]] met verzeuk um mear hulpe vuur zinne regearing. [[Spanje]] en [[Fraankriek]] mosn um helpn en t oonderling bielegn. Hee har töt dee tied zik nooit bemöaid met de Fraansk-Spaanse [[Devolusieoorlog]].

=== n Tweeden Meunstersen oorlog ===
Zommer 1672 (ook wal es an eduudt as t "[[Rampjoar]]") köm Van Galen met hulpe van [[Maximiliaan Hendrik van Beieren]] (n bisskop van Köln), in totaal mear as 30.000 man, en t Fraanske leager van [[Lodewiek XIV]], bie [[Oaverdeenkel]] in [[Tweante]] de greanze oawer. Hee kreeg zinne [[Heerlekheid Borklo|hearlikheaid Borklo]], en ook de [[Achterhook]]se [[Heerlekheid|hearlikheedn]] [[Lechtenvoorde]], [[Breevoort]] en ook [[Anholt]].

== Reffereansies ==
<references/>

{{DEFAULTSORT:Galen, Bernhard Van}}
[[Kategorie:Tweants artikel]]
[[Kategorie:Geschiedenis van Gelderlaand]]
[[Kategorie:Geschiednis van Grunnen]]
[[Kategorie:Geschiedenis van Nederlaand]]
[[Kategorie:Geschiedenis van Frieslaand]]