Verskil tüsken versys van "Stadsrechten"

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Robbot (Oaverleg | bydragen)
VolkovBot (Oaverleg | bydragen)
K bot derbie: fi:Kaupunkioikeudet
Regel 77: Regel 77:
[[en:Town privileges]]
[[en:Town privileges]]
[[eo:Urborajto]]
[[eo:Urborajto]]
[[fi:Kaupunkioikeudet]]
[[fy:Stedsrjocht]]
[[fy:Stedsrjocht]]
[[ja:都市法]]
[[ja:都市法]]

Versy up 10:08, 30 dec 2008

Stadsrechten waren in et middeleeuwsen Europa biezundere rechten en veurkeuren dee an nen plaetse wödden toogekend.

Howel hier mangs meerdere rechten (zoas markterecht, tolrecht en et recht um stadsmure te bouwen) under wödden verstoan, ging et in wezen op et rechte van den stad op eigen rechtsproak. An burgerleu wierd et rechte verleend hun zoak te bepleiten veur nen rechtbanke van "gelieken" in pleatse van underworpen te wean an et rechte van den landhere. Feitelek is doar dus sproake van stadsrecht en neet van stadsrechten. In nen ofzunderlek veurrecht kon ok et recht op wetgeaving (keur) wödden verstrekt en et rechte um eigen scholt en stadsbestuurders te beneumen. Stadsrechten waren nen stap in den untwekkeling van et rechts wieze in Europa. Mit et vort goan van et feodaal stelsel en et toonemmende belang van den centroale (rechts-) stoat kwam doar ok nen ende an et stadsrecht.

Doar bestoanden vergeliekboare rechten in olde culturen, mit noame dee van Mesopotamië woar zi-j den kidinnutu kenden.

Achtergroand

Al under den Romeienen verkreg Nimweage markterechten. Vanof et joar 1000 wierden veurrechten deur laandsheern an neaderzettingen egoavn. mangs in ruul veur geld, mangs bewust um steednvörming te bevorderen. Vanof den tied dat dizzen veurechten in éne keer in nen totaalpakket wödden angeboden, spreaken wi-j van stadsrechten. Stadsrechten maakten van nen neaderzetting nen antrekkeleken vestigingsploatse veur koopleu. Van den economiesen bleuj dee hiervan den uutkomst was, profiteerden den here deur et heffen van belastingen.

Den eersten Nederlaandsen plaetse dee, in olde geskriften van et Bisdom Utrecht uut 956 as stad vermeld steet is Deventer. Den plaetse was al in den 2den helfte van den 8sten eeuwe ontstoan moar wöd dus ruum 200 joar later al as stad geneumd. Woarschienlek is et eerste dele mit stadsrecht veur Deventer in den 1sten helfte van den 11den eeuwe opgesteld. Den stad verkreg dit rechte van den Duutsen keizer, ok den steedn dee doarop volgden: Grunning, Utrecht en Stavoren verkreggen hun rechten van den Duutsen Keizer. Den rechten van de aandere Nederlaandse steedn wödden namens him verleend deur feodale heern. Alle steedn waren schatplichtig an dizzen heern, ze vörmden nen gans belangrieke bronne van inkomsten veur dizzen heern. Doar bunt wal veul plaetse in Nederlaand woar den anvang tot et opstellen van dee rechten uut ging van den bevölking van dee plaetse zelf.

Den rechten van den oldsten of veurnoamsten stad binnen nen gewest (groafschap, hartogdom of bisdom) deenden meangsmoal as veurbeeld veur den rechten van aandere steedn in dat gewest. Wanneer in den dochterstad juridiesen oneanigheid ontstoand, ging men op "stedenvoart" noar den mooderstad um doar uutleg van et rechte te vroagen. Deur bestudering van den verskillende stadsrechtcharters hebt zi-j hele “stambomen” hiervan veur den ofzunderleke gewesten in Nederlaand op kunnen stellen.

Vanof den 13den eeuwe wödden bepoalde rechten ok lös van den here ofekundigd. Den toon riezende machtige Vloamsen steedn Gent en Brugge waren hier et eerste met. Laandsheern probierden wal zeggenschop te holden op den soamenstelling van et stadsbestuur. Het dool van den stad was deurgoans doarop gericht um doar volledig vri-j in te wödden. In later eeuwen was et mangs den geldnood van laandheern, dee doartoo leidden dat den steden uutbreiding van hun rechten koften. Stadsrechten brechten dus welvoart en welvoart brecht stadsrechten. Zo wisten steden noa verlöp van tied nen hoogn moate van autonomie te verwarven. Doar waarn steedn dee wisten zelfs uut te greujen tot stadstoaten (zelfs noe vörmt Hamburg en Bremen in Duutslaand nog aparte Bundesländer). Grunnen (mit zien Ommelaanden) was tot den Habsburgsen machtsoavernoame in dit gewest (1528) begin 16den eeuwe binnen den Nederlaanden den stad die et meest noar dizzen beneuming op wegge was. Den macht in den stoaten van den Nederlaandse en Belgiesen gewesten lagen end 15den eeuwe al in gans belangrieke moate bi-j den steedn.

Den grave van Vloanderen verleenden in den 12den eeuwe stadsrecht an nen tröpken plaetse in Zeeuws-Vloanderen, under aandere: Eerdenburg, Hulst, Beervleet. Zi-j waarn gebouwd op den rechten dee den stad Atrecht in den löp der joaren mit den Graven van Vloanderen was oaverengekommen. Den Hartogen van Broabant vörmden noa den Graven van Vloanderen as et woare den tweeden gröpe “stadsrechtverleners” in Nederlaand, zi-j namen den rechten van Leuven as veurbeeld. Et Deventersen stadsrechte gold as veurbeeld veur alle Oaveriesselsen steedn, en dat van den stad Utrecht dus veur den oaverigen Utrechtseb steedn. Den Hartogen van Gelre namen den stadsrechten van Zutfent as veurbeeld. Den graven van Hollaand dee den letsten gröppe “stadsrechtverleners” vörmden namen et Leuvensen model oaver.

Deventer en Nimweage* vörmen in zeker opzicht nen uutzundering binnen den Nederlaandsen steedn. Zi-j waarn anvankelek vri-je riekssteedn binnen et Duutsen riek. Deventer dat in et Oaversticht (Oaveriessel) lag was doardeur neet schatplichtig an den Biskoppe van Utrecht. Nimweage (et Riek van ~) was korten tied tot den inlieving van den stad deur Gelre (1247) nen stadsstoat. Noarmoate in den 13den eeuwe den macht van den Duutsen keizer of nam, nam umgekeerd den machte van de lokoale heern too, en stelden dizen vri-je rieksstedeleken toostand neet veul meer veur. Beide steedn beheelden echter wal machtigen plaetsen binnen et Oaversticht en Gelre. Deventer was tot den vörming van den Republeek 1580 den 'primus inter pares' (eersten under gelieken) van den Oaverstichtsen steedn. (*den stadsrechten van Aken waarn et veurbeeld veur den Nimweagsen; veur Deventer is dit neet bekand).

Den Habsburgsen machtsoavername in den 1sten helfte van den 16den eeuwe betekkende nen sterke inbooting van den machte van den steedn. Noast den stried oaver den vri-jheid van godsdeenst was den onvrede hieroaver (“et verlees van veurechten”) den belangriekste gevolg van den opstaand in den Nederlaanden dee in den jaaren ’60 geleidelek uutgreujden tot nen echten gewoapende stried. Uutendelek leidde dizzen opstaand tot et uut-envallen van den Habsburgsen Nederlaanden in den Spoansen Nederlaanden (noe België) en dne Republeek der 7 Vereanigde Proveensien. In den Republeek bezetten den stedeleken patriciaten den mechtigsten plekken in den stoaten en wierd den adel bi-jnoa van invlood berooft.

Rechten

Stadsrechten hadden betrekking op zoaken as:

  • Veurrechten:
    • Stadsmuurn: et rechte um nen mure rundumme den stad te bouwen.
    • Marktrechte: et rechte um markte te holden (en doarveur te loaten betalen).
    • Stapelrechte: et rechte um bepoald handelsgood as eerste te meugen stoapelen (Opsloan) en verkopen.
    • Tolrechte: et rechte um tol te heffen, eigen bürgers waren doarvan veulal vri-jgesteld wat bi-jdroog tot den antrekkelekheid as woonplaetse.
    • Muntrechte: enkele steedn waren vriij hun eigen geld te sloan.
  • Vri-jheden:
    • Persoonleken vri-jheid: mangs gold den reagel 'Stadslög mek vri-j'. Men was gene horige meer van den laandhere, moar vri-j um te goan en stoan woar men wilde.
  • Bestuur:
    • Stadsbestuur: den gegoodn bürgeri-j kon mangs zelf den bestuurders keezen dee in den stadsroad zitting mösten nemmen.
    • Rechtsproak en wetgaeving: Binnen an-egeaven grenzen was den stad vri-j um zelf wetgeaving en rechtsproake uut te oefenen. Den stad wierd hierdeur bestuurlek uut ht umrengende laand gelicht woar den wetgaeving van den landhere gold. Bürgerleu hadden et rechet veur nen eigen rechtbanke (van "gelieken") te verschienen. Mangs wöd echter bepoald dat nen ni-jen stad veur zien rechtsproake was anewezzen op nen aandere, al lenger bestoanden, stad.
    • Belastingen: Et stadsbestuur verwierf et rechte um binnen den eigen grenzen belastingen op te leggen an inwonners.

Et gebeed buuten nen stad kon mangs laandsrecht kriegen. Zo kreggen Kennemerlaand en West-Frieslaand van den graven van Hollaand nen laandrechte. Deurgoans gold wal dat stadsrechte veur landrechte ging.

Ende van stadsrechten

Mit den greuj van den centroale stoat kwamen doar langzame nen ende an et stadsrecht. In den noordeleke Laege laanden wierden den letsten stadsrechten feitelek verleend in 1586 (Willemstad). In den tied van et bestoan van den Republeek verwierf allenig Blokziel (1672) nog nen stadsrecht. Noa den Batoafsen Umwenteling (1795) wödden gemeenten noar Fraans veurbeeld vörm-egeaven en wöd et stadsrecht - bi-j wet - of-eschaft. Howal deels hersteld noa 1813 kreggen steedn neet volleadig den bevoogdheden trög dee zi-j veurdeen bezeten hadden: rechtspraoke en wetgeaving wödden steeds meer nen zoak van et centroal gezag. Noa den groandwet van 1848 en den Gemeentewet van 1851 is et verskil tussen darpen en steedn veur altied kommen te vervallen.

Stadsrechten dee in et beginne van den 19den eeuwe nog bunt egeaven (an Delfshaven in 1825 veur et letst) bunt neet te vergelieken mit dee uut den Middeleeuwn en meer symbolies van eerd. Deur sommigen wödden Den Haag en Assen neet beschouwd as stad, umdat dizzen plaetse hun stadsrechten kreggen in den Fraanse tied.

Uut Artikel 25 van den "Stoatsregeling" 1798:

"Alle Tiend- Chijns- of Thijns-, afstervings- en Naastings-Regten, van welke aard , midsgaders alle andere Regten of Verpligtingen, hoe ook genoemd, uit het Leenstelsel of Leenrecht afkomstig, en die hunne oorsprong niet hebben uit een wederzijdsch vrijwillig en wettig verdrag, worden, met alle gevolgen van dien, als strijdig met der Burgeren gelijkheid en vrijheid, voor altijd vervallen verklaard. "

Den Haag

Den Haag is nen bi-jzunder geval, mangs wödt dizzen stad beschouwd as et grootsten darp van Europa, umdat officieel nooit stadsrecht is egeaven. Helemoal juust is dat neet want Den Haag kreg stadsrechten in 1806 (Lodewiek Napoleon), bekrechtigd in 1811 (Napoleon Bonaparte) (howal dizzen feitelek symbolies bunt). Moar ok doarveur kreg Den Haag bi-jzundere rechten, dee et wal degelek tot nen stad maakten:

  • Vanof 1334 kreg Den Haag et rechte op nen joarmarkte.
  • In 1370 stelden Hartog Albrecht van Beieren, grave van Hollaand, den grenze van et rechtsgebeed vaste.
  • In 1451 wödden den bevoogdheden van schepenen vastgesteld noar veurbeeld van et Leidse stadsrechte. Zo kreg et nen vroodschop, dee betrokken was bi-j den joarleksen verkieezing van den schepenen.
  • In 1559 kreg Den Haag boavendeen twee burgemeisters mit dezelfden stand en rechten as den burgemeisters van den bestoande steedn van Hollaand.
  • In 1795 kreg Den Haag de stand van Stad in den republeek.

Zee ok

Uutgaonde verwiezing