Verskil tüsken versys van "Grunnegs (grammoatiek)"
Regel 190: | Regel 190: | ||
=== Lopen te..., Zitten te... === |
=== Lopen te..., Zitten te... === |
||
Ien t Grunnegs broekt man de oetdrokkens ''lopen te ...'' en/of ''zitten te ...'' nait. As man ien t Nederlaands zol sèggen: "''Wat loop je weer te zeuren, zeg!''", zol man dat ien t Grunnegs vertoalen as "''Wat soesst ja (aal) weer!''". Deurdat dizze oetdrokken votvaalt, veraandert ook de woordorde. t Haile waarkwoord dat der biepakt wordt (ien dit gevaal ''zeuren-soezen'') wordt op stee zet van ''lopen'' of ''zitten'' ien juuste vörm. As man dus de zin "''Aan hoeveel genodigden zat je te denken?''" vertoalt, krigt man "''Houveul mìnsken dochtst aan?''". Hierbie wordt ook de regel van de vurrege paragroaf broekt. |
Ien t Grunnegs broekt man de oetdrokkens ''lopen te ...'' en/of ''zitten te ...'' nait. As man ien t Nederlaands zol sèggen: "''Wat loop je weer te zeuren, zeg!''", zol man dat ien t Grunnegs vertoalen as "''Wat soesst ja (aal) weer!''". Deurdat dizze oetdrokken votvaalt, veraandert ook de woordorde. t Haile waarkwoord dat der biepakt wordt (ien dit gevaal ''zeuren-soezen'') wordt op stee zet van ''lopen'' of ''zitten'' ien juuste vörm. As man dus de zin "''Aan hoeveel genodigden zat je te denken?''" vertoalt, krigt man "''Houveul mìnsken dochtst aan?''". Hierbie wordt ook de regel van de vurrege paragroaf broekt. |
||
=== Er - der/ter === |
|||
t Nederlaandse woord ''er'' (Grunnegs ''der'' of ''ter''), is t vrumdste woord van de haile toal. Grunnegers holden over t algemain ook nait van ''der''. Doarom wordt zo veul meugelk perbaaierd om dat woordke te omzielen. Hai mag wel broekt worden, môr dat hoft nait (zo as de maiste Grunnegers t lôten). As ''der'' veuraan ien zin komt, zo as ien sègswieze ''er zijn'', den wordt t woord wel broekt. Veurbeeld: |
|||
:'''NL''': ''Er zijn er wel vijftig!'' |
|||
:'''GRO''': ''Der binnen wel viefteg!'' |
|||
Sums mout man de haile zin omgoeien om ''der'' te ontwieken en sums zulfs n hail aander woord broeken. Dit broeken van aander woorden gaait maisttieds automoatisch. Veurbeelden: |
|||
:'''NL''': ''Ik ben er niet blij mee, met wat je hebt gedaan.'' |
|||
:'''GRO''': ''Ik bin nait bliede mit watst doan hest.'' |
|||
:'''NL''': ''Hij komt er niet!'' (ien tieds dat man kiekt noar n jeu-de-boul baal dij noar t lutje tou rolt en t messchain nait hoalt) |
|||
:'''GRO''': ''Hai redt t nait!'' |
|||
== Soamentrekkens == |
== Soamentrekkens == |
Versy up 23:19, 18 aug 2008
De grammoatiek van t Grunnegs is ain van de typisch-heden dij t Grunnegs, Grunnegs môkt. Veul dingen verschillen van t Nederlaands en t Leegsaksisch, môr kommen sums ook wel ais overain mit de aander Leegsaksische dialekten of t Frais.
Veurnoamwoorden
Nominatief, onderwaarp
Grunnegs | Nederlaands |
Ik | ik |
Doe | jij |
Hai/hee | hij |
Zie/zai | zij |
Wie | wij |
Joe* | jullie/u |
Zie/zai | zij |
- *in de spreektoal wordt ook wel "je" of "ie" broekt
Genitief, bezit of heerkomst
Grunnegs | Nederlaands |
Mienent | het mijne |
Dienent | het jouwe |
Zienent | het zijne |
Heurent | het hare |
Ozzent* | het onze |
Joenent | dat van jullie |
Heurent | dat van hen |
- *Oetsproken as [[oaznt]]
Bezittelk veurnoamwoord
t Bezittelk veurnoamwoord krigt man deur de -ent aachter dizze gentieven vot te hoalen. Zo krigt man t volgende liestke
Grunnegs | Nederlaands |
Mien | mijn |
Dien | jouw(n) |
Zien | zijne |
Heur | haar |
Os/ozze | onze |
Joen | jullie |
Heur | hun |
As t onderwaarp of t objekt woarop t bezittelke veurnoamwoord slog, veur t bezittelk onderwaarp staait, kriegen aander toalen der 's aachter. t Grunnegs vougt hier gewoon t bezittelk veurnoamwoord aachter. Dit wil allend in de daarde perseun enkelvold. Bieveurbeeld:
Grunnegs | Nederlaands |
Opoe heur kunstbain | Oma's kunstbeen |
Jan zien houd | Jan's hoed |
Datief, mitwaarkend objekt
Grunnegs | Nederlaands |
Mie | mij |
Die | jou |
Hom | hem |
Heur | haar |
Os* | ons |
Joe | jullie |
Heur | hen |
Akkusatief, laaidend objekt
Grunnegs | Nederlaands |
Mie | mij |
Die | jou |
Hom | hem |
Heur | haar |
Os | ons |
Joe | jullie |
Heur | hen |
Regelmoatege waarkwoorden
Vervougen | Veurbeeld |
Ik STAM (+ extroa klinker) | ik lop/loop |
Doe STAM + st | doe lopst |
Hai STAM (+ t) | hai lop/lopt |
Wie STAM + en | wie lopen |
Joe STAM + en | joe lopen |
Zai STAM + en | zai lopen |
Onregelmoatege waarkwoorden
- Der besteyt ouk een artikel "Grunnegs (waarkwoorden)" mid meyr informaty up dit underwarp
Woordorde
Ôf en tou is de woordorde in t Grunnegs wat aans as in t Nederlaands.
Hulpwaarkwoorden
In t Grunnegs wordt, net as in de maiste andere Leegsaksische dialekten, t hulpwaarkwoord aachteraan in de zin zet.
- Grunnegs: Zeg mor dat wie nait kommen willen
- Nederlaands: Zeg maar dat wij niet willen komen.
Tiedwoorden
Bie kombinoatsies van waarkwoorden as "lopen zain" (zien lopen), "zain lôten" (laten zien), "regenen goan" (gaan regenen), "wachten stoan" (staan wachten) en "denken doun" (doen denken) (tiedwoorden) wordt ien t Grunnegs de voltoeide tied gewoon môkt mit n voltoeid dailwoord. Ien t Nederlaands wordt dit doan deur t haile waarkwoord twij moal te broeken. Dit is n veurbeeld van t Fraise karakter van t Grunnegs. Veurbeeld:
- Gr: Ik heb heur lopen zain
- Lett: Ik heb haar lopen gezien
- Nl: Ik heb haar zien lopen
- Gr: Ik heb heur t even zain lôten
- Lett: Ik heb haar het even zien gelaten
- Nl: Ik heb het haar even laten zien
- Gr:: t Is regenen goan
- Lett: Het is regenen gegaan
- Nl: Het is gaan regenen
- Gr:: Ik heb n uur wachten stoan
- Lett: Ik heb een uur wachten gestaan
- Nl: Ik heb een uur staan wachten
- Gr: Dat het heur denken doan aan heur overleden opoe
- Lett: Dat heeft haar denken gedaan aan haar overleden oma
- Nl: Dat heeft haar doen denken aan haar overleden oma
Heufdzinnen en biezinnen
As der n heufdzin en n biezin is en t woord dat wordt broekt as koppelwoord, wordt de biezin as lösse zin broekt. Veur mìnsken dij dit nait gewoon binnen liekt t sums as of aine nait goud proaten kin. Dit verschiensel kint man ook ien t Frais. Veurbeeld:
- Gr: Hai zee dat hai haar zien noaber zitten zain
- Fy: Hy sei dat hy hie syn buorman sitten sjen
- Lett: Hij zei dat hij had zijn buurman zitten gezien
- Nl: Hij zei dat hij zijn buurman had zien zitten
Mitwaarkend objekt, liedend objekt
Ien de maiste toalen komt t liedend objekt veur t mitwaarkend objekt. Ien t Grunnegs is t voak aansom. Bieveurbeeld:
- Nederlaands: Ik vraag me af of het (l) hem (m) wel is.
- Grunnegs: Ik vroag mie ôf of hom (m) t (l) wel is.
- Nederlaands: Ik heb het (l) haar (m) even laten zien.
- Grunnegs: Ik heb heur (m) t (l) even zain lôten
Veurzetsels ien vroagzinnen
Ien t Grunnegs kin n vroagzin noeit begunnen mit n veurzetsel. Allend de vroagwoorden kinnen as eerste woord broekt worden. Man vragt dus nait "Ien wèlk laand binnen wie?", môr zol eerder sèggen "Wèlk laand binnen wie ien?", woarbie ien eventuweel ook nog wel ais votlôten worden kin.
t Veurzetsel hoft nait aaltieds aan t ìnde van de zin te kommen. Dit gebeurt veuraal mit zinnen dij n gezegde hebben dij bestaait oet meerdere waarkwoorden. Bieveurbeeld: "Voor hoeveel mensen moet ik koken?" wordt "Houveul luu mout ik veur koken?". Of "Aan welke tafel wil je zitten?", wat wordt: "Wèlke toavel wolst aan zitten?".
Lopen te..., Zitten te...
Ien t Grunnegs broekt man de oetdrokkens lopen te ... en/of zitten te ... nait. As man ien t Nederlaands zol sèggen: "Wat loop je weer te zeuren, zeg!", zol man dat ien t Grunnegs vertoalen as "Wat soesst ja (aal) weer!". Deurdat dizze oetdrokken votvaalt, veraandert ook de woordorde. t Haile waarkwoord dat der biepakt wordt (ien dit gevaal zeuren-soezen) wordt op stee zet van lopen of zitten ien juuste vörm. As man dus de zin "Aan hoeveel genodigden zat je te denken?" vertoalt, krigt man "Houveul mìnsken dochtst aan?". Hierbie wordt ook de regel van de vurrege paragroaf broekt.
Er - der/ter
t Nederlaandse woord er (Grunnegs der of ter), is t vrumdste woord van de haile toal. Grunnegers holden over t algemain ook nait van der. Doarom wordt zo veul meugelk perbaaierd om dat woordke te omzielen. Hai mag wel broekt worden, môr dat hoft nait (zo as de maiste Grunnegers t lôten). As der veuraan ien zin komt, zo as ien sègswieze er zijn, den wordt t woord wel broekt. Veurbeeld:
- NL: Er zijn er wel vijftig!
- GRO: Der binnen wel viefteg!
Sums mout man de haile zin omgoeien om der te ontwieken en sums zulfs n hail aander woord broeken. Dit broeken van aander woorden gaait maisttieds automoatisch. Veurbeelden:
- NL: Ik ben er niet blij mee, met wat je hebt gedaan.
- GRO: Ik bin nait bliede mit watst doan hest.
- NL: Hij komt er niet! (ien tieds dat man kiekt noar n jeu-de-boul baal dij noar t lutje tou rolt en t messchain nait hoalt)
- GRO: Hai redt t nait!
Soamentrekkens
Ien t Nederlaands worden soamentrekkens maisttieds môkt deur -s der tuzzen te doun, bieveurbeeld goudsbloem of kaasjeskruid. Ien t Grunnegs wordt hail voak de -s vertoald mit -je of -ke (zo as ien t Frais): goldjeblom (Fy: goudsjeblom) en keeskeblom (Fy: tsiiskeblom). Bie de lèste blift de -s vot, dus gais keeskesbom.
Doarnoast worden ale woorden dij ien t Nederlaands -e of -en worden kinnen (zonnebloem, paardenbloem, koninginnedag) schreven as -en: zunnenbom, peerdenblom, keuneginnendag. De oetsproak kin zowel -n as -e wezen (keuneginndag, keuneginnedag), aal wordt de -n t maiste broekt.
Voltoeid dailwoord
In t Grunnegs kin t voltoeid dailwoord op twij wiezen môkt worden:
wieze 1
Deur n voltoeide tied te môken in kombinoatsie mit n vörm van hebben of wezen. Bieveurbeeld: "ik heb fietst".
wieze 2
Deur t haile waarkwoord te nemen mit de voltoeide tied van "doun" en n vörm van "hebben". Bieveurbeeld: "ik heb fietsen doan". Dit wordt allìnd broekt as de beschreven gebeurtenis nait laank leden stee von. De zin "ik heb fietsen doan" wordt ien t Nederlaands den ook vertoald as "ik heb zojuist gefietst". t Kin ook broekt worden as doarveur n aander gebeurtenis beschreven wordt en dat de gebeurtenis tin opzicht van de dij veurege gebeurtenis nait laank leden is, bieveurbeeld: "wie hebben guster om 1 uur swommen en om twaalf uur nog even fietsen doan".
Kriegen, kregen, had hebben
Bie t waarkwoord kriegen wordt, vrumdelkerwies, voak n vörm broekt van n aander waarkwoord. "Kriegen" is toalkundeg zain n vörm (de toukomstege vörm) van hebben. Ien t Grunnegs broekt man den ook, noast t korrekte kregen hebben de vörm had hebben as voltoeide tied van kriegen. Dit komt zulfs t maist veur. Bieveurbeeld:
- NL: Ik zou die brief eergisteren krijgen, niet dus. Gisteren kreeg ik hem ook al niet. Ik heb hem vandaag pas gekregen.
- GRO: Ik zol dij braif veurguster kriegen, nait dus. Guster kreeg ik hom ook al nait. Ik heb hom pas vandoag had.
Lidwoord
In t Grunnegs worden de twee lidwoorden de en (he)t bruukt. Net zo as in t Nederlaands is de veur manleke en vraauwleke woorden en het veur onzaaidege woorden. Het wordt voak ofkört tot 't.
t Lidwoord is ain van de verschillen tuzzen t Noord -en Westgrunnegs (Hoogelaandsters, Westerkwartaars) en t Oost -en Zuudgrunnegs (Oldambtsters, Veenkolonioals). In t Zuudoosten wordt t lidwoord maisttieds wel bruukt en in t Noordwesten maisttieds nait.
Veurbeeld:
Hoogelandsters: Kraant vaalt op mat.
Veenkoloniaals: De kraande vaalt op de madde.
Nederlands: De krant valt op de mat.
Aachtervougsels
-lijk
t Nederlaandse aachtervougsel -lijk wordt in t Grunnegs vertoald mit: -liek(s), -lek(s) of -lk(s). Veurbeelden:
Grunnegs | Nederlaands |
Aiglieks | eigenlijk |
Kwoalek | kwalijk |
Haartelk | hartelijk |
-ig, -erig, -eleg
In de Nederlaandse aachtervougsels -ig, wordt de -i vervangen deur n -e. Ook ken de e veur de klinker stoan goan, woardeur de -i vervaalt. Veurbeelden:
Grunnegs | Nederlaands |
Bliedeg | blij |
Kieperg | flink |
Sladdereg | vochtig |
Bunzelg | bang |
Doezeleg | duizelig |
-ing
In t Grunnegs wordt t Nederlaandse aachtervougsel -ing vertoald mit -en of -eng. De -en is de maist-bruukte. In woorden dij ìndegen op -ering wordt de regel volgd dij zegt dat de -n aan de -r vast komt. In t woord Groningen vaalt de en vot omdat der al -en te stoan komt deur de -ing. Zölfstandege noamwoorden dij in t Nederlaands ìndegen op -ing (en in t Grunnegs dus op -en of -eng) kriegen in t meervold n -s der aachter. Veurbeelden:
Nederlaands | Vertoalen 1 | Vertoalen 2 |
Groningen | Grunnen | Grunneng |
Vertaling | vertoalen | vertoaleng |
Datering | doateern | doateerng |
Funderingen | Fundeerns | Funderngs |
-schap
t Nederlaandse aachtervougsel -schap wordt in t Grunnegs vertoald mit -schop of -skop. t Is streekgebonden welkent bruukt wordt. Veurbeeld:
Nederlaands | Vertoalen 1 | vertoalen 2 |
Gevangenschap | gevongenschop | gevongenskop |
Graafschap | geveschop | geveskop |
Bievougelke veurnoamwoorden
Bievougelke veurnoamwoorden worden maisttied mokt oet biewoorden. Biewoorden binnen woorden as old, nij, rood, gruin, groot, lutje, goud, enz. Veur elk woord verschilt de vervouging:
- Bie woorden as old, kold, zolt enz. vaalt de -d vot en komt der -le veur in t stee. Dan krigst woorden as olle, kolle en zolle. In andere Grunnegse dialekten hoalt man de -d vot en komt veur de -l n -a. Dit gebeurt den allenneg bie woorden dij op -d ìndegen. Bie woorden dij ìndegen op n -t, blift t zo en komt der niks aachter. Dan krigst woorden as oale, koale en zolt.
- Bie woorden dij ôflaaid binnen van topogroafische noamen, krigst der -s aachter. Net zo as in t Nederlaands komt der -sch aachter as veur de -s n lösse -i te stoan komt. Bieveurbeeld Duutse, Belgische, Fraise, Grunnegse.
- In t Grunnegs hest nog n andere menaier om topogroafische bievougelke veurnoamwoorden aan te duden, noamelk mit -er, -der of -ster. Bieveurbeeld: Stadjeder, Damster daip, Pekelder Hollaands.
- In sommege gevallen komt der -sk aachter. Dit is n overbliefsel oet t Frais, woaroet t Grunnegs dails is ontstoan. Dit wordt enkeld bie n poar woorden bruukt as eelsk, noabersk, papsk, enz. (zai ook de kepiddel -sk).
Veurbeelden van bievougleke veurnoamwoorden
Biewoord (nld) | Biewoord (gos) | Bievougelk noamw. | Vergrotende trap | Overtreffende trap |
---|---|---|---|---|
Groot | Groot | Grode | Groder | Grootst(e) |
Klein | Klaain/lut(sk)/lutteg/leut(sk) | Lutje, lutke/leutje, leutke | Lutteger/leuteger/klaainder | Lutegst(e)/Klainst(e) |
Donker | Duuster | Duustere | Duusterder | Duusterst(e) |
Zwaar | Swoar | Swoare | Swoarder | Swoarst(e) |
Licht | Licht/lucht | Lichte/luchte | Lichter/luchter | Lichtst(e)/luchtst(e) |
Goed | Goud/richt/juust | Goi(e)/gooi(e)/richtege/juuste | Beter | Best(e)/bìst(e) |
Slecht | Min/euvel/maal | Minne/euvele(ge)/male | Minder/euveleger/maler | Minst(e)/euvelegst(e)/maalst(e) |
Recht | Liek | Lieke | Lieker | Liekst(e) |
Krom/verkeerd | Slicht | Slichte | Slichter | Slichtst(e) |
Kold | Kold/kol | Kolle | Koller/kolder | Koldst(e) |
Warm | Waarm/hetseg | Waarme/hetsege | Waarmer/hetseger | Waarmst(e)/hetsegst(e) |
Lang | Laank/laang | Laanke/laange | Laanker/laanger | Laankst(e)/laankst(e) |
Kort | Kört | Körte | Körter | Körtst(e) |
Oud | Old/ol/oal | Olle/oale | Oller/oaler | Oldst/oaldst |
Nieuw | Nij/nèj | Nije/nèje | Nijer/nèjer | Nijst(e)/nèjst(e) |
Mooi | Schier*/mooi/nuver | Schiere/mooie/nuvere | Schierder/mooier/nuverder | Schierst(e)/mooist(e)/nuverst(e) |
Lelijk | Lellek | Lelleke | Lelleker | Lellekst(e) |
Erg | Slim/aarg | Slimme/aarge | Slimmer/aarger | Slimste/aargste |
Ver | Wied | Wied | Wieder | Wiedst |
* De betaikenis van t woord schier ken vergeleken worden mit dij van t Duutse schön. t Ken noamelk betaikenen: mooi, leuk, knap, netjes en fijn.
-sk
In t Grunnegs worden summege woorden nogal ais vertoald mit doarin de -sk kombinoatsie. Dit is n overbliefsel van t Frais. De kombinoatsie -sk wordt veural bruukt bie de Nederlaandse letterkombinoatsie -sch. n Veurbeeld is de ploatsnoam Vriescheloo, dat in t Grunnegs Vraiskeloo is. Ook summege woorden dij in t Middel-Nederlaands mit -sch schreven wuiren, worden vertoald mit -sk. n Veurbeelden hiervan binnen was, wens en vis, in t Middel-Nederlaandse wasch, wensch en visch. In t Grunnegs is dit dus wask(e), wìnsk en visk.
Ook summege bievougelke noamwoorden worden nog mit -sk schreven. In ploatsnoamen woar t woord fries of vries in veurkomt, mit as aachtergrond n geschiednis dat te doun het mit Fraislaand, den wordt fries of vries mit fraisk of vraisk vertoald. t Twìntse ploatske Vriezenveen wordt den ook vertoald mit Vraiskenveen en de ploats Frieschepalen bie De Wilp over de grìns wordt vertoald mit Fraiskepoalen.
Extroa klinker
In tegenstellen tot t Nederlaands, kommt der allend bie de ik-vörm n extroa klinker in n waarkwoord as "lopen". Asmis wordt dizze extroa klinker ook wel votlôten. Dus wordt de vervougen van lopen:
- ik lo(o)p
- doe lopst
- hai lop(t)
- wie lopen
- joe lopen
- zie lopen
Bie lastege waarkwoorden as wonen en hopen wordt der bie de enkelvoldege vörms ook n extroa klinker touvougd.
Meervold
In t Grunnegs wordt, net as in t Nederlaands, t meervold vörmd deur de letters -(e)n en -s. Noast dizze twij vörms binnen der ook oetzönderns dij n apaart meervold hebben. Veurbeelden binnen:
Grunnegs | Nederlaands |
Vraauw | vraauwlie/vraauwluu, vruilie/vruiluu |
Man | mannen, manlie/manluu |
Wicht | wichter |
Aai | aaier |
Ofkörtens
Bievougelke en zölfstandege noamwoorden
In t Grunnegs kin in de maiste gevaaln n zölfstandeg noamwoord aachter n bievougelk noamwoord votvalen. In stee doarvan wordt der n -(en)t aachter t bievougelk noamwoord plakt. Dit kin allend bruukt worden as de andere spreker wait woar t om gaait. Dit kin aans allend bie meervold of n keuze oet meerdere dingen. Veurbeeld:
Nait-votlôten | Votlôten |
Hest dij dingen zain? | Hest dijdent zain? |
Dij rooie dingen | Dij rooient |
Welk ding beduilst? | Welkent beduilst? |
Gain ding | gainent |
Ditzölfde gebeurt ook bie getaln as der mit zien veur te stoan komt. Hieronder staait n overzicht:
Getal | Mit zien... |
---|---|
Ain | allendeg |
Twij | baaident |
Drij | drijnt |
Vaaier | vaaiernt |
enzowieder |
As der zegt wordt "zienent" kin dat ook voak betaikenen "zien hoes", vergeliekboar mit t Engelse "his place" of "...'s". Zai de zegswiezen veur n veurbeeld.
Verlutken
t Lutker moaken van woorden gaait in t Grunnegs mit hèlp van de aachtervougsels -(s)ke, -(t)je of -chie. De maist bruukte is -ke, mit söms n extroa s veur de oetsproak. -chie wordt veuraal bruukt in t Veenkelonoals. t Grunnegse verlutken van woorden is verwant aan dij van de omliggende dialekten:
- Drìnts: chien
- Hoogduuts: chen
- Emslaands & Westerwôlds: ken
- Grunnegs-Oostfrais & Frais: ke
Grönnegse toalwiezer | |
---|---|
Oetsproak · Spèllen · Grammoatiek · Biezundere woorden · Woorden noar kategorie · Waarkwoorden · Geogroafische noamen · Zegswiezen A · B · C · D · E · F · G · H · I · J · K · L · M · N · O · P · Q · R · S · T · U · V · W · X · Y · Z |