Verskil tüsken versys van "Grunnegs"
Geen bewerkingssamenvatting |
|||
| Regel 382: | Regel 382: | ||
=== Radio === |
=== Radio === |
||
Op radio het t Grunnegs gain grote rol. Op lokoale radiostatsjons as Radio Noord, wordt n moar n dail van de tied Grunnegs proat. Nait allend de nijsberichten binnen aaltied ien t Nederlaands moar ook de mörn en middagprogamma's (en 's oavends is der muziek) mit aalgedurig n Grunnegs stokje dertussen. Bie proatprogrammas, woar mìnsken hìnbèllen kinnen om mit te diskuseern over n bepoald onderwaarp, wordt der wel wel n hail ìnde Grunnegs proat. |
Op radio het t Grunnegs gain grote rol. Op lokoale radiostatsjons as Radio Noord, wordt n moar n dail van de tied Grunnegs proat. Nait allend de nijsberichten binnen aaltied ien t Nederlaands moar ook de mörn en middagprogamma's (en 's oavends is der muziek) mit aalgedurig n Grunnegs stokje dertussen. Bie proatprogrammas, woar mìnsken hìnbèllen kinnen om mit te diskuseern over n bepoald onderwaarp, wordt der wel wel n hail ìnde Grunnegs proat. |
||
DIT IS ALLEMAAL DIK GELUL |
|||
=== Wiedkieker === |
=== Wiedkieker === |
||
Versy up 13:28, 9 jun 2008
Mal:Wb-logo
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="300" style="float:right; margin-left:1em; margin-bottom:1em;"
!colspan="2" bgcolor="lightgrey"|Grunnegs
|-
|Grunneger Wikipedie-logo
|
|-
|Noam
|Grunnegs, Grönnegs, Grunnegers
|-
|Andere noamen
|Grunnegs-Oostfrais
|-
|Nederlaandse noam
|Gronings
|-
|Laand
|Nederlaand
|-
|Toalgebied
|Provinzie Grunnen, Noord-Drenthe, Veenkolonien (Oost-Drenthe), Kölmerlaand (Fraislaand)
|-
|Aantel sprekers
|310.000
|-
|Dialekten
|
- Stadsgrunnegs
- Westerkertaaiers
- Pompsters
- Hoogelaandsters
- Oldambtsters
- Veenkelonioals
- Westerwoolds
- Noordvelds (sums as Drìnts)
|- |Toalklassifikoatsie |
|- |Schrift |t Latainse alfabet |- |Toalstoates |t Grunnegs wordt zain as dialekt van t Leegsaksisch |- |Toalkode ISO 639-1 |n.v.t. |- |Toalkode ISO 639-2 |n.v.t. |- |Toalkode ISO 639-3/DIS |gos |}
t Grunnegs (ook Grönnegs of Grunnegers) is de versoamelnoam veur de Friso-Saksische dialekten dij proat worden in en om de provìnzie Grunnen. t Is n toal dij beheurt tot t Leegsaksisch, ain van de twij streektoalen van Nederlaand. Binnen dizze Leegsaksische streektoal vörmt t Grunnegs, soamen mit t Oostfrais n apaart kluster Noordwest-Saksische dialekten. Dizze apaarte stoates het t Grunnegs-Oostfrais te danken aan de ienvloud van t Frais (zai ontstoan).
Verbondschop mit aandere toalen/dialekten
t Grunnegs is naauw verbonden mit t Drints, t Westlaauwers Frais, t Nederlaands en hail wied t Deens en t Oldenbörgs. t Grunnegs is staark verbonden mit t Oostfrais en t Selterfrais.
De verwaantschop mit t Oostfrais is zo staark dat t Grunnegs en t Oostfrias sumtieds zulfs as ain toal zain worden. n Goud veurbeeld van dizze verwaantschop binnen de dialekten ien de lougen Schaanze ien Grunnen en Bonnen ien Oostfraislaand, dij hailmoal overainkommen mit ainander. n Groot verschil tuzzen d'annere Grunnegse en Oostfraise dialekten is t lainwoord. Ien t Grunnegs kommen veul vergrunnegsde Nederlaandse lainwoorden veur. Ien t Oostfrais veuraal veul Duutsen.
De woordenschat van t Grunnegs en t Oostfrais komt wel veur n groot dail overain. Woorden as "lutje" (lüttje), "scheuvel" (schöfel) en "lu" (lü) kommen, wat de oetsproak aan gaait, hailmoal overain. Grunnegers en Oostfraizen kinnen mekoar over t aalgemain den ook goud verstoan.
Hieronder stoan n aantel veurbeelden van woorden dij verwaant binnen aan n aander toal. Hierbie worden de verwaantschoppen aan de aander Leegsaksische dialekten en t Nederlaands nait bie nuimd.
| Grunnegs | Verwaant woord | Verwaante toal | Nederlaands |
|---|---|---|---|
| koolsloa | coleslaw | Engels | koolsla |
| stevel | stivale/stiefel | Italjoans/Duuts | laars |
| akse | axe | Engels | bijl |
| vörrel | Viertel | Duuts | kwart(ier) |
| wazzene | voksene | Deens | volwassen |
| rad | (Fahr)rad | Duuts | fiets |
| tovvel | kartoffel | Duuts | aardappel |
| himbeern | Himbær | Deens | framboos |
| appelsien | appelsin/apfelsien | Deens/Duuts | sinaasappel |
| schink | schinken | Duuts | ham |
| dörske | torsk | Deens | kabeljauw |
| brik | brick | Engels | baksteen |
| noaber | nachbar | Duuts | buurman |
| paart | partie | Fraans | deel |
| stain | stein | Duuts | pit (van vrucht) |
| memme | mem | Frais | moeder |
| maaitied | maitiid | Frais | lente/voorjaar |
| wicht | wucht | Selterfrais | meisje |
| lutje | little | Engels | klein(e) |
| vraauw | frau | Duuts | dame |
| doe | du | Duuts/Deens | jij |
| joe | you | Engels | u |
| liek | lig | Deens | recht |
| wied | weit | Duuts | ver |
| dog | dog | Engels | hond |
| stee | statt | Duuts | plaats |
| slik | slik | Deens | snoep |
| graimen | to grime | Engels | morsen |
| zoepenbrij | sûpenbrij | Frais | karnemelksepap |
| grondschoul | grundschule | Duuts | basisschool |
| stolt | stolz | Duuts | trots |
Sprekers
Toalgebied
t Grunnegs wordt proat ien de haile provìnzie Grunnen, de kop van Drint tin noorden van de gemainte Azzen, tin oosten van de Hondsrog (de veenkelonien), t oostelke dail van de Fraise gemainte Kölmerlaand en Nijkruuslaand om en bie de lougen De Pomp, Kölm, Boerum en Muntjeziel. Om en bie de lougen Moarum, De Wilp en De Penne wordt noast t Grunnegs ook Frais proat.
Sprekersaantel
t Grunnegs wordt proat deur om en bie 70% van de minsken in de provìnzie Grunnen, woaronder n groot dail ollere minsken. t Aantel sprekers komt hierdeur op om en bie 205.000 minsken. Ien de provìnzie Drinthe wordt t Grunnegs deur om en bie 90.000 minsken proat en ien de gemainte Kölmerlaand deur om en bie 5.000 minsken. Hiermit komt t sprekersaantel op om en bie 310.000.
Veur de ollern is t Grunnegs maisttieds de moudertoal. Veur de maiste lu onder de 65 joar is t Grunnegs de twijde toal. Ook tegenswoordig nog, wordt t Grunnegs veul proat onder de jeugd, moar nait meer t zuvere Grunnegs. Doch kaizen veul olders der tegenwoordeg veur om heur kinder Nederlaandstoaleg op te vouern, woardeur t sprekersaantel omloag lopt.
Ontstoan
t Grunnegs is onstoan as t Fraise dialekt, t Oostlaauwers Frais. Dit dialekt, dat tegenswoordeg nog sproken wordt ien de Duutse gemainte Selterlaand, wuir proat ien de Ommelanden en t Oldambt en ien Oostfraislaand. Dou Stad ien 14e aiw aal meer ienvloud kreeg ien de Ommelanden, wuir t Frais ien de Ommelanden staark beienvloud deur t Leegsaksisch van Stad. Dit vond ook stee ien Oostfraislaand, môr den 2 aiwen loater. Ien dij tied was der ien Grunnen al gain Frais meer over. t Dialekt dat ontstoan was, mout hail veul leken hebben op t tegenswoordege Selterfrais. Woorden as "Freeslound" kommen tegenswoordeg nog aal ien t Selterfrais veur.
Om en bie 1500 begon t Grunnegs aal meer noar t Middelnederlaands te goan. Hierdeur kin zègd worden dat t Grunnegs van veur 1550 Oldgrunnegs is en t Grunnegs noa 1550 Middelgrunnegs.
Noa 1800 kwam t Grunnegse provinzjoalisme op. Hierdeur ontwikkelde t Grunnegs zok hail slim van t Nederlaands ôf. Ien dizze tied ontstonden ook de klanken aa, ai, ui en ou. Dit kin zain worden as Nijgrunnegs. t Opvalende is, dat dizze verandern zok ook op klaindere schoal in Vraiskenveen ôfspeulde, deur Fraise immigranten. Vandoar dat ook ien t Vraiskenveens de klanken ai en ou veurkommen, den wel ien mindere moat. Der is gain twievel of t Vraiskenveens messchain bie t Grunnegs heuren mout, den de waarkwoordsvörms en t aksent, binnen staarker verwaant aan t Twints en t Zallaands.
t Grunnegs kin dus verdaild worden ien drij periodes: Oldgrunnegs (± 1350 - 1550), t Middel-Grunnegs (± 1550 - 1800) en t Nij-Grunnegs (± 1800 - nou). t Opvalende is dat dizze periodes binoa hailmoal overainkommen mit de periodes van t Westlaauwers Frais.
Vanôf de 17e aiw wuiren de veenkelonien ontgonnen vanoet de Stad. t Is den ook nait zo vrumd dat de nije bewoners van dit gebied veul van de toal van de Stad overnomen. Mit wat Oldambtsterse, Drintse, Westerwôldse en Fraise ienvlouden (deur Fraise immigranten) ontston rond 1800 ook hier t Grunnegs noamelk t Veenkelonioals.
Dialekten
Van ain Grunnegs kin nait proat worden. t Bestaait oet 8 lutje dialekten dij wel n dudelke ainhaid vörmen, môr doch wel verschillend binnen. De dialekten binnen:
- Pompsters
- Westerkertaaiers
- Hoogelaandsters
- Stadjeders
- Noordvelds (Noord-Drìnts) (sums ook wel zain as Drìnts)
- Oldambtsters
- Veenkelonioals
- Westerwoolds
Dialektvergelieken
|
Bestaand:Dialektverschillen Grunnegs.PNG
Hooggrunnegs en Leeggrunnegs
Tegenswoordeg kin t Grunnegs verdaild worden in twij groepen: t Hooggrunnegs en t Leeggrunnegs. t Leeggrunnegs is t Grunnegs dat veuraal deur de jeugd proat wordt. t Regiolekt mit t Nederlaands heurt hier ook bie. Voak wordt dit Grunnegs zain as nait hailmoal goud Grunnegs en wordt voak ook aanduud as hail boers, zulfs veur Grunneger begrippen. t Klinkt vrij laankzoam, binoa n bitke eelsk en het n nazoale klank. Doar tegenover staait t Hooggrunnegs, tin opzicht van t Nederlaands juust t platte Grunnegs. Dit is t echte pure Grunnegs dat veuraal nog de ollere mìnsken proat wordt. Voak wordt dit zain as n echte toal en as t mooie Grunnegs. t Is wat minder roeg van toon en gebruukt wat meer toonôfwizzeln. Dochs is dit nait n verschil van allind vandoag. Vrouger was dit verschil der ook al en is veurnoamelk ontstoan deur t verschil tuzzen standen (aarm en riek). De hogere standen pruiten t Hooggrunnegs en de legere standen t Leeggrunnegs, vandoar ook de benoamens.
Onderwies en Kultuur
Ien t onderwies is t Grunnegs gain vak van moutwaark. Grondschoulen kaizen der zulf veur of zai te geven willen of nait. Doarom wordt t Grunnegs ook nait overaal geven. Ien t middelboar onderwies wordt t hailmoal nait geven as vak.
Op Rieksakademie Grunnen kin Grunnegs wel studaaierd worden. Dit is n initsjetief van Siemon Reker, spesjoal hooglerer Grunnegs. Hierbie wordt veuraal keken noar t tegenswoordege Grunnegs en heur varianten, noa aanlaaiden van teksten van Grunnegse zangers en schrievers.
Elk joar om en bie meert wordt ien elk gemainte ien Grunnen n schrieverswedstried holden. Hierbie kin elkenain dij wil, n Grunnegs stukske poeze of proza ienstuurn. De winnoars van de drij leeftiedskategorien goan deur noar de provinzjoale ronde.
Ook worden op verschaaidene stees in Grunnen ook kuzussen Grunnegs geven. Dizzent kinnen op twij doulstellens geven worden: proaten en verstoan.
Media
Dagbloader
Wat dagbloader aangaait, wordt der môr schietwaaineg ien t Grunnegs schreven. Maisttieds staait alles ien t Nederlaands, môr sumtieds staait der wel ais n Grunnegs artikel ien, maisttieds gain belaangrieke berichten. n Rezen hierveur is dat der vanoet goan wordt dat nait haile provìnzie Grunnen Grunnegs sprekt, môr wel Nederlaands (ien elk gevaal as twijde toal).
Radio
Op radio het t Grunnegs gain grote rol. Op lokoale radiostatsjons as Radio Noord, wordt n moar n dail van de tied Grunnegs proat. Nait allend de nijsberichten binnen aaltied ien t Nederlaands moar ook de mörn en middagprogamma's (en 's oavends is der muziek) mit aalgedurig n Grunnegs stokje dertussen. Bie proatprogrammas, woar mìnsken hìnbèllen kinnen om mit te diskuseern over n bepoald onderwaarp, wordt der wel wel n hail ìnde Grunnegs proat. DIT IS ALLEMAAL DIK GELUL
Wiedkieker
Op wiedkieker is t Grunnegs weer wat minder aanwezeg. n Vast onderdail woar wel Grunnegs proat wordt is t weer op tv Noord. Jopke Nijenhoes (Jaap Nienhuis) en Derk Bosker (Derk Bosscher) geven elke dag t weer ien t Grunnegs.
De lèste joaren is der ook n programma, noamd Grunnegers, op woarien t Grunnegs leerd wordt aan de kiekers. Dit programma verschilde per saaizoen. Zo wer der n moal n Grunnegs stukske tekst oplezen mit wat fouten der ien. Aan t ìnd van t programma werren dij fouten den opnuimd en konden de kiekers kieken of zai t goud haren. Ien n aander saaizoen worden bepoalde woorden besproken. Hierbie wer n woord oplezen en almoal veurbeelden van zinnen en zegswiezen dij mit te doun hebben.
Noa t sukses van de Twintse streektoalriege Van Jonge Leu en Oale Groond, was provìnzie Grunnen ook van plan n Grunnegse serie te môken. Aan t ìnd van 2007 was dizze riege, bestoand oet 12 ôfleverns, te zain. Mit poaske was der n "maraton" woarbie aal ôfleverns achter mekoar aan te zain wazzen. De noam van dizze riege is Boven Wotter, wat verwiest noar de Blaauwe stad.
Kèrke
Ien kèrke wordt t Grunnegs nog wel ôf en tou bruukt. Veur dizze Grunnegse dainsten worden spesjoale doatums en stees oetzöcht. n Vaste doatum, dag of stee is der nait.
Verschil Grunneger - Grunnegse
Verschaaidene moalen kommen minsken wel ais in verwarren mit de bievougliekse noamwoorden Grunneger en Grunnegse. t Aigliekse verschil is dat Grunnegse allend betrekken het op de toal Grunnegs. Grunneger het in tieds doarvan betrekken op de stad en provìnzie Grunnen. Bieveurbeeld: Grunnegse stichten betaikent stichten veur de Grunnegse toal; Grunneger stichten betaikent stichten veur t gebied Grunnen.
Zai ook
Boetende hìnwiezen
- Dideldom
- Groningana
- Kursus Grunnegs
- Kursus Grunnegs op t droad
- Pèrsbericht van RTV Noord over de benuimen van Simon Reker
- n Bericht van RTV Noord over de Leskist Grunnegs