Verskil tüsken versys van "Grunnegs (grammoatiek)"

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Grönneger 1 (Oaverleg | bydragen)
nije veurbeelden
Grönneger 1 (Oaverleg | bydragen)
Regel 164: Regel 164:
: Lett: ''Dat heeft haar denken gedaan aan haar overleden oma''
: Lett: ''Dat heeft haar denken gedaan aan haar overleden oma''
: Nl: ''Dat heeft haar doen denken aan haar overleden oma''
: Nl: ''Dat heeft haar doen denken aan haar overleden oma''

=== Heufdzinnen en biezinnen ===
As der n heufdzin en n biezin is en t woord ''dat'' wordt broekt as koppelwoord, wordt de biezin as lösse zin broekt. Veur mìnsken dij dit nait gewoon binnen liekt t sums as of aine nait goud proaten kin. Dit verschiensel kint man ook ien t Frais. Veurbeeld:

:Gr: ''Hai zee dat hai haar zien noaber zitten zain''
:Fy: ''Hy sei dat hy hie syn buorman sitten sjen''
:Lett: ''Hij zei dat hij had zijn buurman zitten gezien''
:Nl: ''Hij zei dat hij zijn buurman had zien zitten''


=== Mitwaarkend objekt, liedend objekt ===
=== Mitwaarkend objekt, liedend objekt ===
Regel 174: Regel 182:
: Nederlaands: ''Ik heb '''het''' (l) ''' haar''' (m) even laten zien''.
: Nederlaands: ''Ik heb '''het''' (l) ''' haar''' (m) even laten zien''.
: Grunnegs: ''Ik heb '''heur''' (m) '''t''' (l) even zain lôten''
: Grunnegs: ''Ik heb '''heur''' (m) '''t''' (l) even zain lôten''

== Soamentrekkens ==
Ien t Nederlaands worden soamentrekkens maisttieds môkt deur -s der tuzzen te doun, bieveurbeeld ''goudsbloem'' of ''kaasjeskruid''. Ien t Grunnegs wordt hail voak de -s vertoald mit -je of -ke (zo as ien t Frais): ''goldjeblom'' (Fy: ''goudsjeblom'') en ''keeskeblom'' (Fy: ''tsiiskeblom''). Bie de lèste blift de -s vot, dus gais ''keeskesbom''.

Doarnoast worden ale woorden dij ien t Nederlaands -e of -en worden kinnen (zonnebloem, paardenbloem, koninginnedag) schreven as -en: ''zunnenbom'', ''peerdenblom'', ''keuneginnendag''. De oetsproak kin zowel -n as -e wezen (keuneginndag, keuneginnedag), aal wordt de -n t maiste broekt.


== Voltoeid dailwoord ==
== Voltoeid dailwoord ==

Versy up 11:07, 27 apr 2008

De grammoatiek van t Grunnegs is ain van de typisch-heden dij t Grunnegs, Grunnegs môkt. Veul dingen verschillen van t Nederlaands en t Leegsaksisch, môr kommen sums ook wel ais overain mit de aander Leegsaksische dialekten of t Frais.

Veurnoamwoorden

Nominatief, onderwaarp

Grunnegs Nederlaands
Ik ik
Doe jij
Hai/hee hij
Zie/zai zij
Wie wij
Joe* jullie/u
Zie/zai zij
*in de spreektoal wordt ook wel "je" of "ie" broekt

Genitief, bezit of heerkomst

Grunnegs Nederlaands
Mienent het mijne
Dienent het jouwe
Zienent het zijne
Heurent het hare
Ozzent* het onze
Joenent dat van jullie
Heurent dat van hen
*Oetsproken as [[oaznt]]

Bezittelk veurnoamwoord

t Bezittelk veurnoamwoord krigt man deur de -ent aachter dizze gentieven vot te hoalen. Zo krigt man t volgende liestke

Grunnegs Nederlaands
Mien mijn
Dien jouw(n)
Zien zijne
Heur haar
Os/ozze onze
Joen jullie
Heur hun

As t onderwaarp of t objekt woarop t bezittelke veurnoamwoord slog, veur t bezittelk onderwaarp staait, kriegen aander toalen der 's aachter. t Grunnegs vougt hier gewoon t bezittelk veurnoamwoord aachter. Dit wil allend in de daarde perseun enkelvold. Bieveurbeeld:

Grunnegs Nederlaands
Opoe heur kunstbain Oma's kunstbeen
Jan zien houd Jan's hoed

Datief, mitwaarkend objekt

Grunnegs Nederlaands
Mie mij
Die jou
Hom hem
Heur haar
Os* ons
Joe jullie
Heur hen

Akkusatief, laaidend objekt

Grunnegs Nederlaands
Mie mij
Die jou
Hom hem
Heur haar
Os ons
Joe jullie
Heur hen

Regelmoatege waarkwoorden

Vervougen Veurbeeld
Ik STAM (+ extroa klinker) ik lop/loop
Doe STAM + st doe lopst
Hai STAM (+ t) hai lop/lopt
Wie STAM + en wie lopen
Joe STAM + en joe lopen
Zai STAM + en zai lopen

Onregelmoatege waarkwoorden

Der besteyt ouk een artikel "Grunnegs (waarkwoorden)" mid meyr informaty up dit underwarp

Woordorde

Ôf en tou is de woordorde in t Grunnegs wat aans as in t Nederlaands.

Hulpwaarkwoorden

In t Grunnegs wordt, net as in de maiste andere Leegsaksische dialekten, t hulpwaarkwoord aachteraan in de zin zet.

Grunnegs: Zeg mor dat wie nait kommen willen
Nederlaands: Zeg maar dat wij niet willen komen.

Tiedwoorden

Bie kombinoatsies van waarkwoorden as "lopen zain" (zien lopen), "zain lôten" (laten zien), "regenen goan" (gaan regenen), "wachten stoan" (staan wachten) en "denken doun" (doen denken) (tiedwoorden) wordt ien t Grunnegs de voltoeide tied gewoon môkt mit n voltoeid dailwoord. Ien t Nederlaands wordt dit doan deur t haile waarkwoord twij moal te broeken. Dit is n veurbeeld van t Fraise karakter van t Grunnegs. Veurbeeld:

Gr: Ik heb heur lopen zain
Lett: Ik heb haar lopen gezien
Nl: Ik heb haar zien lopen
Gr: Ik heb heur t even zain lôten
Lett: Ik heb haar het even zien gelaten
Nl: Ik heb het haar even laten zien
Gr:: t Is regenen goan
Lett: Het is regenen gegaan
Nl: Het is gaan regenen
Gr:: Ik heb n uur wachten stoan
Lett: Ik heb een uur wachten gestaan
Nl: Ik heb een uur staan wachten
Gr: Dat het heur denken doan aan heur overleden opoe
Lett: Dat heeft haar denken gedaan aan haar overleden oma
Nl: Dat heeft haar doen denken aan haar overleden oma

Heufdzinnen en biezinnen

As der n heufdzin en n biezin is en t woord dat wordt broekt as koppelwoord, wordt de biezin as lösse zin broekt. Veur mìnsken dij dit nait gewoon binnen liekt t sums as of aine nait goud proaten kin. Dit verschiensel kint man ook ien t Frais. Veurbeeld:

Gr: Hai zee dat hai haar zien noaber zitten zain
Fy: Hy sei dat hy hie syn buorman sitten sjen
Lett: Hij zei dat hij had zijn buurman zitten gezien
Nl: Hij zei dat hij zijn buurman had zien zitten

Mitwaarkend objekt, liedend objekt

Ien de maiste toalen komt t liedend objekt veur t mitwaarkend objekt. Ien t Grunnegs is t voak aansom. Bieveurbeeld:

Nederlaands: Ik vraag me af of het (l) hem (m) wel is.
Grunnegs: Ik vroag mie ôf of hom (m) t (l) wel is.
Nederlaands: Ik heb het (l) haar (m) even laten zien.
Grunnegs: Ik heb heur (m) t (l) even zain lôten

Soamentrekkens

Ien t Nederlaands worden soamentrekkens maisttieds môkt deur -s der tuzzen te doun, bieveurbeeld goudsbloem of kaasjeskruid. Ien t Grunnegs wordt hail voak de -s vertoald mit -je of -ke (zo as ien t Frais): goldjeblom (Fy: goudsjeblom) en keeskeblom (Fy: tsiiskeblom). Bie de lèste blift de -s vot, dus gais keeskesbom.

Doarnoast worden ale woorden dij ien t Nederlaands -e of -en worden kinnen (zonnebloem, paardenbloem, koninginnedag) schreven as -en: zunnenbom, peerdenblom, keuneginnendag. De oetsproak kin zowel -n as -e wezen (keuneginndag, keuneginnedag), aal wordt de -n t maiste broekt.

Voltoeid dailwoord

In t Grunnegs kin t voltoeid dailwoord op twij wiezen môkt worden:

wieze 1

Deur n voltoeide tied te môken in kombinoatsie mit n vörm van hebben of wezen. Bieveurbeeld: "ik heb fietst".

wieze 2

Deur t haile waarkwoord te nemen mit de voltoeide tied van "doun" en n vörm van "hebben". Bieveurbeeld: "ik heb fietsen doan". Dit wordt allìnd broekt as de beschreven gebeurtenis nait laank leden stee von. De zin "ik heb fietsen doan" wordt ien t Nederlaands den ook vertoald as "ik heb zojuist gefietst". t Kin ook broekt worden as doarveur n aander gebeurtenis beschreven wordt en dat de gebeurtenis tin opzicht van de dij veurege gebeurtenis nait laank leden is, bieveurbeeld: "wie hebben guster om 1 uur swommen en om twaalf uur nog even fietsen doan".

Lidwoord

In t Grunnegs worden de twee lidwoorden de en (he)t bruukt. Net zo as in t Nederlaands is de veur manleke en vraauwleke woorden en het veur onzaaidege woorden. Het wordt voak ofkört tot 't.

t Lidwoord is ain van de verschillen tuzzen t Noord -en Westgrunnegs (Hoogelaandsters, Westerkwartaars) en t Oost -en Zuudgrunnegs (Oldambtsters, Veenkolonioals). In t Zuudoosten wordt t lidwoord maisttieds wel bruukt en in t Noordwesten maisttieds nait.

Veurbeeld:

Hoogelandsters: Kraant vaalt op mat.

Veenkoloniaals: De kraande vaalt op de madde.

Nederlands: De krant valt op de mat.

Aachtervougsels

-lijk

t Nederlaandse aachtervougsel -lijk wordt in t Grunnegs vertoald mit: -liek(s), -lek(s) of -lk(s). Veurbeelden:

Grunnegs Nederlaands
Aiglieks eigenlijk
Kwoalek kwalijk
Haartelk hartelijk

-ig, -erig, -eleg

In de Nederlaandse aachtervougsels -ig, wordt de -i vervangen deur n -e. Ook ken de e veur de klinker stoan goan, woardeur de -i vervaalt. Veurbeelden:

Grunnegs Nederlaands
Bliedeg blij
Kieperg flink
Sladdereg vochtig
Bunzelg bang
Doezeleg duizelig

-ing

In t Grunnegs wordt t Nederlaandse aachtervougsel -ing vertoald mit -en of -eng. De -en is de maist-bruukte. In woorden dij ìndegen op -ering wordt de regel volgd dij zegt dat de -n aan de -r vast komt. In t woord Groningen vaalt de en vot omdat der al -en te stoan komt deur de -ing. Zölfstandege noamwoorden dij in t Nederlaands ìndegen op -ing (en in t Grunnegs dus op -en of -eng) kriegen in t meervold n -s der aachter. Veurbeelden:

Nederlaands Vertoalen 1 Vertoalen 2
Groningen Grunnen Grunneng
Vertaling vertoalen vertoaleng
Datering doateern doateerng
Funderingen Fundeerns Funderngs

-schap

t Nederlaandse aachtervougsel -schap wordt in t Grunnegs vertoald mit -schop of -skop. t Is streekgebonden welkent bruukt wordt. Veurbeeld:

Nederlaands Vertoalen 1 vertoalen 2
Gevangenschap gevongenschop gevongenskop
Graafschap geveschop geveskop

Bievougelke veurnoamwoorden

Bievougelke veurnoamwoorden worden maisttied mokt oet biewoorden. Biewoorden binnen woorden as old, nij, rood, gruin, groot, lutje, goud, enz. Veur elk woord verschilt de vervouging:

  • Bie woorden as old, kold, zolt enz. vaalt de -d vot en komt der -le veur in t stee. Dan krigst woorden as olle, kolle en zolle. In andere Grunnegse dialekten hoalt man de -d vot en komt veur de -l n -a. Dit gebeurt den allenneg bie woorden dij op -d ìndegen. Bie woorden dij ìndegen op n -t, blift t zo en komt der niks aachter. Dan krigst woorden as oale, koale en zolt.
  • Bie woorden dij ôflaaid binnen van topogroafische noamen, krigst der -s aachter. Net zo as in t Nederlaands komt der -sch aachter as veur de -s n lösse -i te stoan komt. Bieveurbeeld Duutse, Belgische, Fraise, Grunnegse.
    • In t Grunnegs hest nog n andere menaier om topogroafische bievougelke veurnoamwoorden aan te duden, noamelk mit -er, -der of -ster. Bieveurbeeld: Stadjeder, Damster daip, Pekelder Hollaands.
  • In sommege gevallen komt der -sk aachter. Dit is n overbliefsel oet t Frais, woaroet t Grunnegs dails is ontstoan. Dit wordt enkeld bie n poar woorden bruukt as eelsk, noabersk, papsk, enz. (zai ook de kepiddel -sk).

Veurbeelden van bievougleke veurnoamwoorden

Biewoord (nld) Biewoord (gos) Bievougelk noamw. Vergrotende trap Overtreffende trap
Groot Groot Grode Groder Grootst(e)
Klein Klaain/lut(sk)/lutteg/leut(sk) Lutje, lutke/leutje, leutke Lutteger/leuteger/klaainder Lutegst(e)/Klainst(e)
Donker Duuster Duustere Duusterder Duusterst(e)
Zwaar Swoar Swoare Swoarder Swoarst(e)
Licht Licht/lucht Lichte/luchte Lichter/luchter Lichtst(e)/luchtst(e)
Goed Goud/richt/juust Goi(e)/gooi(e)/richtege/juuste Beter Best(e)/bìst(e)
Slecht Min/euvel/maal Minne/euvele(ge)/male Minder/euveleger/maler Minst(e)/euvelegst(e)/maalst(e)
Recht Liek Lieke Lieker Liekst(e)
Krom/verkeerd Slicht Slichte Slichter Slichtst(e)
Kold Kold/kol Kolle Koller/kolder Koldst(e)
Warm Waarm/hetseg Waarme/hetsege Waarmer/hetseger Waarmst(e)/hetsegst(e)
Lang Laank/laang Laanke/laange Laanker/laanger Laankst(e)/laankst(e)
Kort Kört Körte Körter Körtst(e)
Oud Old/ol/oal Olle/oale Oller/oaler Oldst/oaldst
Nieuw Nij/nèj Nije/nèje Nijer/nèjer Nijst(e)/nèjst(e)
Mooi Schier*/mooi/nuver Schiere/mooie/nuvere Schierder/mooier/nuverder Schierst(e)/mooist(e)/nuverst(e)
Lelijk Lellek Lelleke Lelleker Lellekst(e)
Erg Slim/aarg Slimme/aarge Slimmer/aarger Slimste/aargste
Ver Wied Wied Wieder Wiedst

* De betaikenis van t woord schier ken vergeleken worden mit dij van t Duutse schön. t Ken noamelk betaikenen: mooi, leuk, knap, netjes en fijn.

-sk

In t Grunnegs worden summege woorden nogal ais vertoald mit doarin de -sk kombinoatsie. Dit is n overbliefsel van t Frais. De kombinoatsie -sk wordt veural bruukt bie de Nederlaandse letterkombinoatsie -sch. n Veurbeeld is de ploatsnoam Vriescheloo, dat in t Grunnegs Vraiskeloo is. Ook summege woorden dij in t Middel-Nederlaands mit -sch schreven wuiren, worden vertoald mit -sk. n Veurbeelden hiervan binnen was, wens en vis, in t Middel-Nederlaandse wasch, wensch en visch. In t Grunnegs is dit dus wask(e), wìnsk en visk.

Ook summege bievougelke noamwoorden worden nog mit -sk schreven. In ploatsnoamen woar t woord fries of vries in veurkomt, mit as aachtergrond n geschiednis dat te doun het mit Fraislaand, den wordt fries of vries mit fraisk of vraisk vertoald. t Twìntse ploatske Vriezenveen wordt den ook vertoald mit Vraiskenveen en de ploats Frieschepalen bie De Wilp over de grìns wordt vertoald mit Fraiskepoalen.

Extroa klinker

In tegenstellen tot t Nederlaands, kommt der allend bie de ik-vörm n extroa klinker in n waarkwoord as "lopen". Asmis wordt dizze extroa klinker ook wel votlôten. Dus wordt de vervougen van lopen:

ik lo(o)p
doe lopst
hai lop(t)
wie lopen
joe lopen
zie lopen

Bie lastege waarkwoorden as wonen en hopen wordt der bie de enkelvoldege vörms ook n extroa klinker touvougd.

Meervold

In t Grunnegs wordt, net as in t Nederlaands, t meervold vörmd deur de letters -(e)n en -s. Noast dizze twij vörms binnen der ook oetzönderns dij n apaart meervold hebben. Veurbeelden binnen:

Grunnegs Nederlaands
Vraauw vraauwlie/vraauwluu, vruilie/vruiluu
Man mannen, manlie/manluu
Wicht wichter
Aai aaier

Ofkörtens

Bievougelke en zölfstandege noamwoorden

In t Grunnegs kin in de maiste gevaaln n zölfstandeg noamwoord aachter n bievougelk noamwoord votvalen. In stee doarvan wordt der n -(en)t aachter t bievougelk noamwoord plakt. Dit kin allend bruukt worden as de andere spreker wait woar t om gaait. Dit kin aans allend bie meervold of n keuze oet meerdere dingen. Veurbeeld:

Nait-votlôten Votlôten
Hest dij dingen zain? Hest dijdent zain?
Dij rooie dingen Dij rooient
Welk ding beduilst? Welkent beduilst?
Gain ding gainent

Ditzölfde gebeurt ook bie getaln as der mit zien veur te stoan komt. Hieronder staait n overzicht:

Getal Mit zien...
Ain allendeg
Twij baaident
Drij drijnt
Vaaier vaaiernt
enzowieder

As der zegt wordt "zienent" kin dat ook voak betaikenen "zien hoes", vergeliekboar mit t Engelse "his place" of "...'s". Zai de zegswiezen veur n veurbeeld.

Verlutken

t Lutker moaken van woorden gaait in t Grunnegs mit hèlp van de aachtervougsels -(s)ke, -(t)je of -chie. De maist bruukte is -ke, mit söms n extroa s veur de oetsproak. -chie wordt veuraal bruukt in t Veenkelonoals. t Grunnegse verlutken van woorden is verwant aan dij van de omliggende dialekten:

  • Drìnts: chien
  • Hoogduuts: chen
  • Emslaands & Westerwôlds: ken
  • Grunnegs-Oostfrais & Frais: ke