Verskil tüsken versys van "Grunnegs (grammoatiek)"

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting
Grönneger 1 (Oaverleg | bydragen)
KGeen bewerkingssamenvatting
Regel 130: Regel 130:


== Onregelmoatege waarkwoorden ==
== Onregelmoatege waarkwoorden ==
{{Heufdartikel|Grunnegs (waarkwoorden)}}
=== Hebben ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik heb
|Ik haar
|Ik heb had
|-
|Doe hest
|Doe haarst
|Doe hest had
|-
|Hai het
|Hai haar
|Hai het had
|-
|Wie hebben*
|Wie haren
|Wie hebben had
|-
|Joe hebben
|Joe haren
|Joe hebben had
|-
|Zai hebben
|Zai haren
|Zai hebben had
|-
|}

:<small>''*Oetsproken as <nowiki>[[hemm]]</nowiki>''<small>

=== Wezen* ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik bin
|Ik was, waar
|Ik bin/heb wèst
|-
|Doe bist
|Doe wast, waarst
|Doe bist/hest wèst
|-
|Hai is
|Hai was, waar
|Hai is/het wèst
|-
|Wie binnen
|Wie wazzen, waren
|Wie binnen/hebben wèst
|-
|Joe binnen
|Joe wazzen, waren
|Joe binnen/hebben wèst
|-
|Zai binnen
|Zai wazzen, waren
|Zai binnen/hebben wèst
|-
|}

:<small>''*Oetsproken as <nowiki>[[weedn]] of [[weezn]]</nowiki>''<small>

=== Doun ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik du, dou
|Ik dee
|Ik heb doan
|-
|Doe dust, doust
|Doe deest
|Doe hest doan
|-
|Hai dut
|Hai dee
|Hai het doan
|-
|Wie dudden*, doun
|Wie deden
|Wie hebben doan
|-
|Joe dudden, doun
|Joe deden
|Joe hebben doan
|-
|Zai dudden, doun
|Zai deden
|Zai hebben doan
|-
|}

:<small>''*Uutsproken as <nowiki>[[du</nowiki><small>d</small><nowiki>n]]</nowiki> woarbie de <small>d</small> n neusklaank is''<small>

=== Denken ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik denk
|Ik docht
|Ik heb docht
|-
|Doe denkst
|Doe dochst
|Doe hest docht
|-
|Hai denkt
|Hai docht
|Hai het docht
|-
|Wie denken
|Wie dochten*
|Wie hebben docht
|-
|Joe denken
|Joe dochten
|Joe hebben docht
|-
|Zai denken
|Zai dochten
|Zai hebben docht
|-
|}

:<small>''*Oetsproken as <nowiki>[[doch-hen]]</nowiki>''<small>

=== Goan ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik gai, goa
|Ik gong
|Ik bin gongen, goan
|-
|Doe gaaist
|Doe gongst
|Doe bist gongen, goan
|-
|Hai gaait
|Hai gong
|Hai is gongen, goan
|-
|Wie goan
|Wie gongen
|Wie binnen gongen, goan
|-
|Joe goan
|Joe gongen
|Joe binnen gongen, goan
|-
|Zai goan
|Zai gongen
|Zai binnen gongen, goan
|-
|}

=== Zain ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik zai, zug, zig
|Ik zag
|Ik heb zain
|-
|Doe zigst, zugst
|Doe zagst
|Doe hest zain
|-
|Hai zigt, zugt
|Hai zag
|Hai het zain
|-
|Wie zain, zuggen, ziggen
|Wie zagen
|Wie hebben zain
|-
|Joe zain, zuggen, ziggen
|Joe zagen
|Joe hebben zain
|-
|Zai zain, zuggen, ziggen
|Zai zagen
|Zai hebben zain
|-
|}

=== Mouten ===
''Bie dit waarkwoord wordt de ou ook oetsproken as körte o: ik mot, doe motst, wie motten, enz.''
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik mout
|Ik moz, mos
|Ik heb mouten
|-
|Doe moutst <small>(t niet uitgesproken)</small>
|Doe mosst
|Doe hest mouten
|-
|Hai mout
|Hai moz, mos
|Hai het mouten
|-
|Wie mouten
|Wie mozzen
|Wie hebben mouten
|-
|Joe mouten
|Joe mozzen
|Joe hebben mouten
|-
|Zai mouten
|Zai mozzen
|Zai hebben mouten
|-
|}

===Snieden ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik snie
|Ik snee
|Ik heb sneden
|-
|Doe snidst
|Doe sneest
|Doe hest sneden
|-
|Hai snid
|Hai sneed
|Hai het sneden
|-
|Wie snieden
|Wie sneden
|Wie hebben sneden
|-
|Joe snieden
|Joe sneden
|Joe hebben sneden
|-
|Zai snieden
|Zai sneden
|Zai hebben sneden
|-
|}

=== Sloapen ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik sloap
|Ik sleup, sluip
|Ik heb sloapen
|-
|Doe slepst
|Doe sleupst, sluipst
|Doe hest sloapen
|-
|Hai slep(t)
|Hai sleup, sluip
|Hai het sloapen
|-
|Wie sloapen
|Wie sleupen, sluipen
|Wie hebben sloapen
|-
|Joe sloapen
|Joe sleupen, sluipen
|Joe hebben sloapen
|-
|Zai sloapen
|Zai sleupen, sluipen
|Zai hebben sloapen
|-
|}

=== Geven ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik geef
|Ik gaf
|Ik heb geven
|-
|Doe gefst
|Doe gafst
|Doe hest geven
|-
|Hai gef(t)
|Hai gaf
|Hai het geven
|-
|Wie geven
|Wie gaven
|Wie hebben geven
|-
|Joe geven
|Joe gaven
|Joe hebben geven
|-
|Zai geven
|Zai gaven
|Zai hebben geven
|-
|}

=== Kopen ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik koop
|Ik kof/kocht
|Ik heb koft/kocht
|-
|Doe koopst
|Doe kofst/kochst
|Doe hest koft/kocht
|-
|Hai koopt
|Hai koft/kocht
|Hai het koft/kocht
|-
|Wie kopen
|Wie kovven/kochten
|Wie hebben koft/kocht
|-
|Joe kopen
|Joe kovven/kochten
|Joe hebben koft/kocht
|-
|Zai kopen
|Zai kovven/ kochten
|Zai hebben koft/kocht
|-
|}

=== Aanpitjen ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik pitje aan
|Ik pitjede aan
|Ik heb aanpitjed
|-
|Doe pitjest aan
|Doe pitjedest aan
|Doe hest aanpitjed
|-
|Hai pitjet aan
|Hai pitjede aan
|Hai het aanpitjed
|-
|Wie pitjen aan
|Wie pitjeden aan
|Wie hebben aanpitjed
|-
|Joe pitjen aan
|Joe pitjeden aan
|Joe hebben aanpitjed
|-
|Zai pitjen aan
|Zai pitjeden aan
|Zai hebben aanpitjed
|-
|}

=== Vroagen ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik vroag
|Ik vreug, vruig
|Ik heb vroagd
|-
|Doe vroagst
|Doe vreugst, vruigst
|Doe hest vroagd
|-
|Hai vroagt
|Hai vreug, vruig
|Hai het vroagd
|-
|Wie vroagen
|Wie vreugen, vruigen
|Wie hebben vroagd
|-
|Joe vroagen
|Joe vreugen, vruigen
|Joe hebben vroagd
|-
|Zai vroagen
|Zai vreugen, vruigen
|Zai hebben vroagd
|-
|}

=== Zuch/zok wasken/wazzen ===
{| {{prettytable}} width="60%"
|- style="background: #efefef;"
! width="15%" |Tegenswoordege tied
! width="15%" |Vergangen tied
! width="30%" |Voltoeide tied
|-
|Ik was, waske mie
|Ik wasde mie
|Ik heb mie wossen
|-
|Doe wast, waskest die
|Doe wasdest die
|Doe hest die wossen
|-
|Hai wast, wasket zuch/zok, hom
|Hai wasde zuch/zok, hom
|Hai het zuch/zok, hom wossen
|-
|Wie wazzen, wasken ons
|Wie wasden ons
|Wie hebben ons wossen
|-
|Joe wazzen, wasken joe
|Joe wasden joe
|Joe hebben joe wossen
|-
|Zai wazzen, wasken zuch/zok, heur
|Zai wasden zuch/zok, heur
|Zai hebben zuch/zok, heur wossen
|-
|}


== Woordorde ==
== Woordorde ==

Versy up 15:17, 11 apr 2008

De grammoatiek van t Grunnegs is ain van de typisch-heden dij t Grunnegs, Grunnegs môkt. Veul dingen verschillen van t Nederlaands en t Leegsaksisch, môr kommen sums ook wel ais overain mit de aander Leegsaksische dialekten of t Frais.

Veurnoamwoorden

Nominatief, onderwaarp

Grunnegs Nederlaands
Ik ik
Doe jij
Hai/hee hij
Zie/zai zij
Wie wij
Joe* jullie/u
Zie/zai zij
*in de spreektoal wordt ook wel "je" of "ie" broekt

Genitief, bezit of heerkomst

Grunnegs Nederlaands
Mienent het mijne
Dienent het jouwe
Zienent het zijne
Heurent het hare
Ozzent* het onze
Joenent dat van jullie
Heurent dat van hen
*Oetsproken as [[oaznt]]

Bezittelk veurnoamwoord

t Bezittelk veurnoamwoord krigt man deur de -ent aachter dizze gentieven vot te hoalen. Zo krigt man t volgende liestke

Grunnegs Nederlaands
Mien mijn
Dien jouw(n)
Zien zijne
Heur haar
Os/ozze onze
Joen jullie
Heur hun

As t onderwaarp of t objekt woarop t bezittelke veurnoamwoord slog, veur t bezittelk onderwaarp staait, kriegen aander toalen der 's aachter. t Grunnegs vougt hier gewoon t bezittelk veurnoamwoord aachter. Dit wil allend in de daarde perseun enkelvold. Bieveurbeeld:

Grunnegs Nederlaands
Opoe heur kunstbain Oma's kunstbeen
Jan zien houd Jan's hoed

Datief, mitwaarkend objekt

Grunnegs Nederlaands
Mie mij
Die jou
Hom hem
Heur haar
Os* ons
Joe jullie
Heur hen

Akkusatief, laaidend objekt

Grunnegs Nederlaands
Mie mij
Die jou
Hom hem
Heur haar
Os ons
Joe jullie
Heur hen

Regelmoatege waarkwoorden

Vervougen Veurbeeld
Ik STAM (+ extroa klinker) ik lop/loop
Doe STAM + st doe lopst
Hai STAM (+ t) hai lop/lopt
Wie STAM + en wie lopen
Joe STAM + en joe lopen
Zai STAM + en zai lopen

Onregelmoatege waarkwoorden

Der besteyt ouk een artikel "Grunnegs (waarkwoorden)" mid meyr informaty up dit underwarp

Woordorde

Ôf en tou is de woordorde in t Grunnegs wat aans as in t Nederlaands. Zai bieveurbeeld de zin hieronder:

Nederlaands: Misschien is het hem wel!
Grunnegs: Messchain is hom t wel!

Hulpwaarkwoorden

In t Grunnegs wordt, net as in de maiste andere Leegsaksische dialekten, t hulpwaarkwoord aachteraan in de zin zet.

Grunnegs: Zeg mor dat wie nait kommen willen
Nederlaands: Zeg maar dat wij niet willen komen.

Voltoeid dailwoord

In t Grunnegs kin t voltoeid dailwoord op twij wiezen môkt worden:

wieze 1

Deur n voltoeide tied te môken in kombinoatsie mit n vörm van hebben of wezen. Bieveurbeeld: "ik heb fietst".

wieze 2

Deur t haile waarkwoord te nemen mit de voltoeide tied van "doun" en n vörm van "hebben". Bieveurbeeld: "ik heb fietsen doan". Dit wordt allìnd broekt as de beschreven gebeurtenis nait laank leden stee von. De zin "ik heb fietsen doan" wordt ien t Nederlaands den ook vertoald as "ik heb zojuist gefietst". t Kin ook broekt worden as doarveur n aander gebeurtenis beschreven wordt en dat de gebeurtenis tin opzicht van de dij veurege gebeurtenis nait laank leden is, bieveurbeeld: "wie hebben guster om 1 uur swommen en om twaalf uur nog even fietsen doan".

Lidwoord

In t Grunnegs worden de twee lidwoorden de en (he)t bruukt. Net zo as in t Nederlaands is de veur manleke en vraauwleke woorden en het veur onzaaidege woorden. Het wordt voak ofkört tot 't.

t Lidwoord is ain van de verschillen tuzzen t Noord -en Westgrunnegs (Hoogelaandsters, Westerkwartaars) en t Oost -en Zuudgrunnegs (Oldambtsters, Veenkolonioals). In t Zuudoosten wordt t lidwoord maisttieds wel bruukt en in t Noordwesten maisttieds nait.

Veurbeeld:

Hoogelandsters: Kraant vaalt op mat.

Veenkoloniaals: De kraande vaalt op de madde.

Nederlands: De krant valt op de mat.

Aachtervougsels

-lijk

t Nederlaandse aachtervougsel -lijk wordt in t Grunnegs vertoald mit: -liek(s), -lek(s) of -lk(s). Veurbeelden:

Grunnegs Nederlaands
Aiglieks eigenlijk
Kwoalek kwalijk
Haartelk hartelijk

-ig, -erig, -eleg

In de Nederlaandse aachtervougsels -ig, wordt de -i vervangen deur n -e. Ook ken de e veur de klinker stoan goan, woardeur de -i vervaalt. Veurbeelden:

Grunnegs Nederlaands
Bliedeg blij
Kieperg flink
Sladdereg vochtig
Bunzelg bang
Doezeleg duizelig

-ing

In t Grunnegs wordt t Nederlaandse aachtervougsel -ing vertoald mit -en of -eng. De -en is de maist-bruukte. In woorden dij ìndegen op -ering wordt de regel volgd dij zegt dat de -n aan de -r vast komt. In t woord Groningen vaalt de en vot omdat der al -en te stoan komt deur de -ing. Zölfstandege noamwoorden dij in t Nederlaands ìndegen op -ing (en in t Grunnegs dus op -en of -eng) kriegen in t meervold n -s der aachter. Veurbeelden:

Nederlaands Vertoalen 1 Vertoalen 2
Groningen Grunnen Grunneng
Vertaling vertoalen vertoaleng
Datering doateern doateerng
Funderingen Fundeerns Funderngs

-schap

t Nederlaandse aachtervougsel -schap wordt in t Grunnegs vertoald mit -schop of -skop. t Is streekgebonden welkent bruukt wordt. Veurbeeld:

Nederlaands Vertoalen 1 vertoalen 2
Gevangenschap gevongenschop gevongenskop
Graafschap geveschop geveskop

Bievougelke veurnoamwoorden

Bievougelke veurnoamwoorden worden maisttied mokt oet biewoorden. Biewoorden binnen woorden as old, nij, rood, gruin, groot, lutje, goud, enz. Veur elk woord verschilt de vervouging:

  • Bie woorden as old, kold, zolt enz. vaalt de -d vot en komt der -le veur in t stee. Dan krigst woorden as olle, kolle en zolle. In andere Grunnegse dialekten hoalt man de -d vot en komt veur de -l n -a. Dit gebeurt den allenneg bie woorden dij op -d ìndegen. Bie woorden dij ìndegen op n -t, blift t zo en komt der niks aachter. Dan krigst woorden as oale, koale en zolt.
  • Bie woorden dij ôflaaid binnen van topogroafische noamen, krigst der -s aachter. Net zo as in t Nederlaands komt der -sch aachter as veur de -s n lösse -i te stoan komt. Bieveurbeeld Duutse, Belgische, Fraise, Grunnegse.
    • In t Grunnegs hest nog n andere menaier om topogroafische bievougelke veurnoamwoorden aan te duden, noamelk mit -er, -der of -ster. Bieveurbeeld: Stadjeder, Damster daip, Pekelder Hollaands.
  • In sommege gevallen komt der -sk aachter. Dit is n overbliefsel oet t Frais, woaroet t Grunnegs dails is ontstoan. Dit wordt enkeld bie n poar woorden bruukt as eelsk, noabersk, papsk, enz. (zai ook de kepiddel -sk).

Veurbeelden van bievougleke veurnoamwoorden

Biewoord (nld) Biewoord (gos) Bievougelk noamw. Vergrotende trap Overtreffende trap
Groot Groot Grode Groder Grootst(e)
Klein Klaain/lut(sk)/lutteg/leut(sk) Lutje, lutke/leutje, leutke Lutteger/leuteger/klaainder Lutegst(e)/Klainst(e)
Donker Duuster Duustere Duusterder Duusterst(e)
Zwaar Swoar Swoare Swoarder Swoarst(e)
Licht Licht/lucht Lichte/luchte Lichter/luchter Lichtst(e)/luchtst(e)
Goed Goud/richt/juust Goi(e)/gooi(e)/richtege/juuste Beter Best(e)/bìst(e)
Slecht Min/euvel/maal Minne/euvele(ge)/male Minder/euveleger/maler Minst(e)/euvelegst(e)/maalst(e)
Recht Liek Lieke Lieker Liekst(e)
Krom/verkeerd Slicht Slichte Slichter Slichtst(e)
Kold Kold/kol Kolle Koller/kolder Koldst(e)
Warm Waarm/hetseg Waarme/hetsege Waarmer/hetseger Waarmst(e)/hetsegst(e)
Lang Laank/laang Laanke/laange Laanker/laanger Laankst(e)/laankst(e)
Kort Kört Körte Körter Körtst(e)
Oud Old/ol/oal Olle/oale Oller/oaler Oldst/oaldst
Nieuw Nij/nèj Nije/nèje Nijer/nèjer Nijst(e)/nèjst(e)
Mooi Schier*/mooi/nuver Schiere/mooie/nuvere Schierder/mooier/nuverder Schierst(e)/mooist(e)/nuverst(e)
Lelijk Lellek Lelleke Lelleker Lellekst(e)
Erg Slim/aarg Slimme/aarge Slimmer/aarger Slimste/aargste
Ver Wied Wied Wieder Wiedst

* De betaikenis van t woord schier ken vergeleken worden mit dij van t Duutse schön. t Ken noamelk betaikenen: mooi, leuk, knap, netjes en fijn.

-sk

In t Grunnegs worden summege woorden nogal ais vertoald mit doarin de -sk kombinoatsie. Dit is n overbliefsel van t Frais. De kombinoatsie -sk wordt veural bruukt bie de Nederlaandse letterkombinoatsie -sch. n Veurbeeld is de ploatsnoam Vriescheloo, dat in t Grunnegs Vraiskeloo is. Ook summege woorden dij in t Middel-Nederlaands mit -sch schreven wuiren, worden vertoald mit -sk. n Veurbeelden hiervan binnen was, wens en vis, in t Middel-Nederlaandse wasch, wensch en visch. In t Grunnegs is dit dus wask(e), wìnsk en visk.

Ook summege bievougelke noamwoorden worden nog mit -sk schreven. In ploatsnoamen woar t woord fries of vries in veurkomt, mit as aachtergrond n geschiednis dat te doun het mit Fraislaand, den wordt fries of vries mit fraisk of vraisk vertoald. t Twìntse ploatske Vriezenveen wordt den ook vertoald mit Vraiskenveen en de ploats Frieschepalen bie De Wilp over de grìns wordt vertoald mit Fraiskepoalen.

Extroa klinker

In tegenstellen tot t Nederlaands, kommt der allend bie de ik-vörm n extroa klinker in n waarkwoord as "lopen". Asmis wordt dizze extroa klinker ook wel votlôten. Dus wordt de vervougen van lopen:

ik lo(o)p
doe lopst
hai lop(t)
wie lopen
joe lopen
zie lopen

Bie lastege waarkwoorden as wonen en hopen wordt der bie de enkelvoldege vörms ook n extroa klinker touvougd.

Meervold

In t Grunnegs wordt, net as in t Nederlaands, t meervold vörmd deur de letters -(e)n en -s. Noast dizze twij vörms binnen der ook oetzönderns dij n apaart meervold hebben. Veurbeelden binnen:

Grunnegs Nederlaands
Vraauw vraauwlie/vraauwluu, vruilie/vruiluu
Man mannen, manlie/manluu
Wicht wichter
Aai aaier

Ofkörtens

Bievougelke en zölfstandege noamwoorden

In t Grunnegs kin in de maiste gevaaln n zölfstandeg noamwoord aachter n bievougelk noamwoord votvalen. In stee doarvan wordt der n -(en)t aachter t bievougelk noamwoord plakt. Dit kin allend bruukt worden as de andere spreker wait woar t om gaait. Dit kin aans allend bie meervold of n keuze oet meerdere dingen. Veurbeeld:

Nait-votlôten Votlôten
Hest dij dingen zain? Hest dijdent zain?
Dij rooie dingen Dij rooient
Welk ding beduilst? Welkent beduilst?
Gain ding gainent

Ditzölfde gebeurt ook bie getaln as der mit zien veur te stoan komt. Hieronder staait n overzicht:

Getal Mit zien...
Ain allendeg
Twij baaident
Drij drijnt
Vaaier vaaiernt
enzowieder

As der zegt wordt "zienent" kin dat ook voak betaikenen "zien hoes", vergeliekboar mit t Engelse "his place" of "...'s". Zai de zegswiezen veur n veurbeeld.

Verlutken

t Lutker moaken van woorden gaait in t Grunnegs mit hèlp van de aachtervougsels -(s)ke, -(t)je of -chie. De maist bruukte is -ke, mit söms n extroa s veur de oetsproak. -chie wordt veuraal bruukt in t Veenkelonoals. t Grunnegse verlutken van woorden is verwant aan dij van de omliggende dialekten:

  • Drìnts: chien
  • Hoogduuts: chen
  • Emslaands & Westerwôlds: ken
  • Grunnegs-Oostfrais & Frais: ke