Verskil tüsken versys van "Grunnegs (grammoatiek)"
Regel 313: | Regel 313: | ||
|- |
|- |
||
|Ik zai, zug, zig |
|Ik zai, zug, zig |
||
|Ik zag |
|Ik zag |
||
|Ik heb zain |
|Ik heb zain |
||
|- |
|- |
||
|Doe zigst, zugst |
|Doe zigst, zugst |
||
|Doe zagst |
|Doe zagst |
||
|Doe hest zain |
|Doe hest zain |
||
|- |
|- |
||
|Hai zigt, zugt |
|Hai zigt, zugt |
||
|Hai zag |
|Hai zag |
||
|Hai het zain |
|Hai het zain |
||
|- |
|- |
||
|Wie zain, zuggen, ziggen |
|Wie zain, zuggen, ziggen |
||
|Wie zagen |
|Wie zagen |
||
|Wie hebben zain |
|Wie hebben zain |
||
|- |
|- |
||
|Joe zain, zuggen, ziggen |
|Joe zain, zuggen, ziggen |
||
|Joe zagen |
|Joe zagen |
||
|Joe hebben zain |
|Joe hebben zain |
||
|- |
|- |
||
|Zai zain, zuggen, ziggen |
|Zai zain, zuggen, ziggen |
||
|Zai zagen |
|Zai zagen |
||
|Zai hebben zain |
|Zai hebben zain |
||
|- |
|- |
Versy up 20:24, 24 aug 2007
De grammoatiek van t Grunnegs is ain van de typisch-heden dij t Grunnegs, Grunnegs môkt. Veul dingen verschillen van t Nederlaands en t Leegsaksisch, môr kommen sums ook wel ais overain mit de aander Leegsaksische dialekten of t Frais.
Veurnoamwoorden
Nominatief, onderwaarp
Grunnegs | Nederlaands |
Ik | ik |
Doe | jij |
Hai/hee | hij |
Zie/zai | zij |
Wie | wij |
Joe/je/ie* | jullie/u |
Zie/zai | zij |
- *je en ie worden maisttieds allend broekt in de spreektoal
Genitief, bezit of heerkomst
Grunnegs | Nederlaands |
Mienent | het mijne |
Dienent | het jouwe |
Zienent | het zijne |
Heurent | het hare |
Onzent* | het onze |
Joenent | dat van jullie |
Heurent | dat van hen |
- *Oetsproken as [[oaznt]]
Bezittelk veurnoamwoord
t Bezittelk veurnoamwoord krigt man deur de -ent aachter dizze gentieven vot te hoalen. Bie Onzent blieft de -e stoan. Zo krigt man t volgende liestke
Grunnegs | Nederlaands |
Mien | mijn |
Dien | jouw(n) |
Zien | zijne |
Heur | haar |
Onze | onze |
Joen | jullie |
Heur | hun |
As t onderwaarp of t objekt woarop t bezittelke veurnoamwoord slog, veur t bezittelk onderwaarp staait, kriegen aander toalen der 's aachter. t Grunnegs vougt hier gewoon t bezittelk veurnoamwoord aachter. Dit wil allend in de daarde perseun enkelvold. Bieveurbeeld:
Grunnegs | Nederlaands |
Opoe heur kunstbain | Oma's kunstbeen |
Jan zien houd | Jan's hoed |
Datief, mitwaarkend objekt
Grunnegs | Nederlaands |
Mie | mij |
Die | jou |
Hom | hem |
Heur | haar |
Ons* | ons |
Joe | jullie |
Heur | hen |
- Uutsproken as [[oas]] of [[oa<small>n</small>z]] woarbie de <small>n</small> n neusklaank is
Akkusatief, laaidend objekt
Grunnegs | Nederlaands |
Mie | mij |
Die | jou |
Hom | hem |
Heur | haar |
Ons | ons |
Joe | jullie |
Heur | hen |
Regelmoatege waarkwoorden
Vervougen | Veurbeeld |
Ik STAM (+ extra klinker) | ik lop/loop |
Doe STAM + st | doe lopst |
Hai STAM (+ t) | hai lop/lopt |
Wie STAM + en | wie lopen |
Joe STAM + en | joe lopen |
Zai STAM + en | zai lopen |
Onregelmoatege waarkwoorden
Hebben
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik heb | Ik haar | Ik heb had |
Doe hest | Doe haarst | Doe hest had |
Hai het | Hai haar | Hai het had |
Wie hebben* | Wie haren | Wie hebben had |
Joe hebben | Joe haren | Joe hebben had |
Zai hebben | Zai haren | Zai hebben had |
- *Oetsproken as [[hemm]]
Wezen*
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik bin | Ik was, war | Ik bin/heb wèst |
Doe bist | Doe wast, warst | Doe bist/hest wèst |
Hai is | Hai was, war | Hai het wèst |
Wie binnen | Wie wazzen, waren | Wie binnen/hebben wèst |
Joe binnen | Joe wazzen, waren | Joe binnen/hebben wèst |
Zai binnen | Zai wazzen, waren | Zai binnen/hebben wèst |
- *Oetsproken as [[weedn]] of [[weezn]]
Doun
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik du, dou | Ik dee | Ik heb doan |
Doe dust, doust | Doe deest | Doe hest doan |
Hai dut | Hai dee | Hai het doan |
Wie dudden*, doun | Wie deden | Wie hebben doan |
Joe dudden, doun | Joe deden | Joe hebben doan |
Zai dudden, doun | Zai deden | Zai hebben doan |
- *Uutsproken as [[dudn]] woarbie de d n neusklaank is
Denken
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik denk | Ik docht | Ik heb docht |
Doe denkst | Doe dochst | Doe hest docht |
Hai denkt | Hai docht | Hai het docht |
Wie denken | Wie dochten* | Wie hebben docht |
Joe denken | Joe dochten | Joe hebben docht |
Zai denken | Zai dochten | Zai hebben docht |
- *Oetsproken as [[doch-hen]]
Goan
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik gai, goa | Ik gong | Ik bin gongen, goan |
Doe gaaist | Doe gongst | Doe bist gongen, goan |
Hai gaait | Hai gong | Hai is gongen, goan |
Wie goan | Wie gongen | Wie binnen gongen, goan |
Joe goan | Joe gongen | Joe binnen gongen, goan |
Zai goan | Zai gongen | Zai binnen gongen, goan |
Zain
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik zai, zug, zig | Ik zag | Ik heb zain |
Doe zigst, zugst | Doe zagst | Doe hest zain |
Hai zigt, zugt | Hai zag | Hai het zain |
Wie zain, zuggen, ziggen | Wie zagen | Wie hebben zain |
Joe zain, zuggen, ziggen | Joe zagen | Joe hebben zain |
Zai zain, zuggen, ziggen | Zai zagen | Zai hebben zain |
Mouten
Bie dit waarkwoord wordt de ou ook oetsproken as körte o: ik mot, doe motst, wie motten, enz.
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik mout | Ik moz, mos | Ik heb mouten |
Doe moutst (t niet uitgesproken) | Doe mosst | Doe hest mouten |
Hai mout | Hai moz, mos | Hai het mouten |
Wie mouten | Wie mozzen | Wie hebben mouten |
Joe mouten | Joe mozzen | Joe hebben mouten |
Zai mouten | Zai mozzen | Zai hebben mouten |
Snieden
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik snie | Ik snee | Ik heb sneden |
Doe snitst | Doe sneest | Doe hest sneden |
Hai snit | Hai sneed | Hai het sneden |
Wie snieden | Wie sneden | Wie hebben sneden |
Joe snieden | Joe sneden | Joe hebben sneden |
Zai snieden | Zai sneden | Zai hebben sneden |
Sloapen
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik sloap | Ik sleup | Ik heb sloapen |
Doe slepst | Doe sleupst | Doe hest sloapen |
Hai slep(t) | Hai sleup | Hai het sloapen |
Wie sloapen | Wie sleupen | Wie hebben sloapen |
Joe sloapen | Joe sleupen | Joe hebben sloapen |
Zai sloapen | Zai sleupen | Zai hebben sloapen |
Geven
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik geef | Ik gaf | Ik heb geven |
Doe gefst | Doe gafst | Doe hest geven |
Hai gef(t) | Hai gaf | Hai het geven |
Wie geven | Wie gaven | Wie hebben geven |
Joe geven | Joe gaven | Joe hebben geven |
Zai geven | Zai gaven | Zai hebben geven |
Kopen
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik koop | Ik kof/kocht | Ik heb koft/kocht |
Doe koopst | Doe kofst/kochst | Doe hest koft/kocht |
Hai koopt | Hai koft/kocht | Hai het koft/kocht |
Wie kopen | Wie kovven/kochten | Wie hebben koft/kocht |
Joe kopen | Joe kovven/kochten | Joe hebben koft/kocht |
Zai kopen | Zai kovven/ kochten | Zai hebben koft/kocht |
Aanpitjen
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik pitje aan | Ik pitjede aan | Ik heb aanpitjed |
Doe pitjest aan | Doe pitjedest aan | Doe hest aanpitjed |
Hai pitjet aan | Hai pitjede aan | Hai het aanpitjed |
Wie pitjen aan | Wie pitjeden aan | Wie hebben aanpitjed |
Joe pitjen aan | Joe pitjeden aan | Joe hebben aanpitjed |
Zai pitjen aan | Zai pitjeden aan | Zai hebben aanpitjed |
Vroagen
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik vroag | Ik vreug, vruig | Ik heb vroagd |
Doe vroagst | Doe vreugst, vruigst | Doe hest vroagd |
Hai vroagt | Hai vreug, vruig | Hai het vroagd |
Wie vroagen | Wie vreugen, vruigen | Wie hebben vroagd |
Joe vroagen | Joe vreugen, vruigen | Joe hebben vroagd |
Zai vroagen | Zai vreugen, vruigen | Zai hebben vroagd |
Zuch/zok wasken/wazzen
Tegenswoordege tied | Vergangen tied | Voltoeide tied |
---|---|---|
Ik was, waske mie | Ik wasde mie | Ik heb mie wossen |
Doe wast, waskest die | Doe wasdest die | Doe hest die wossen |
Hai wast, wasket zuch/zok, hom | Hai wasde zuch/zok, hom | Hai het zuch/zok, hom wossen |
Wie wazzen, wasken ons | Wie wasden ons | Wie hebben ons wossen |
Joe wazzen, wasken joe | Joe wasden joe | Joe hebben joe wossen |
Zai wazzen, wasken zuch/zok, heur | Zai wasden zuch/zok, heur | Zai hebben zuch/zok, heur wossen |
Woordorde
Ôf en tou is de woordorde in t Grunnegs wat aans as in t Nederlaands. Zai bieveurbeeld de zin hieronder:
- Nederlaands: Misschien is het hem wel!
- Grunnegs: Messchain is hom t wel!
Hulpwaarkwoorden
In t Grunnegs wordt, net as in de maiste andere Leegsaksische dialekten, t hulpwaarkwoord aachteraan in de zin zet.
- Grunnegs: Zeg mor dat wie nait kommen willen
- Nederlaands: Zeg maar dat wij niet willen komen.
Voltoeid dailwoord
In t Grunnegs kin t voltoeid dailwoord op twij wiezen môkt worden:
wieze 1
Deur n voltoeide tied te môken in kombinoatsie mit n vörm van hebben of wezen. Bieveurbeeld: "ik heb fietst".
wieze 2
Deur t haile waarkwoord te nemen mit de voltoeide tied van "doun" en n vörm van "hebben". Bieveurbeeld: "ik heb fietsen doan". Dit wordt allìnd broekt as de beschreven gebeurtenis nait laank leden stee von. De zin "ik heb fietsen doan" wordt ien t Nederlaands den ook vertoald as "ik heb zojuist gefietst". t Kin ook broekt worden as doarveur n aander gebeurtenis beschreven wordt en dat de gebeurtenis tin opzicht van de dij veurege gebeurtenis nait laank leden is, bieveurbeeld: "wie hebben guster om 1 uur swommen en om twaalf uur nog even fietsen doan".
Lidwoord
In t Grunnegs worden de twee lidwoorden de en (he)t bruukt. Net zo as in t Nederlaands is de veur manleke en vraauwleke woorden en het veur onzaaidege woorden. Het wordt voak ofkört tot 't.
t Lidwoord is ain van de verschillen tuzzen t Noord -en Westgrunnegs (Hoogelaandsters, Westerkwartaars) en t Oost -en Zuudgrunnegs (Oldambtsters, Veenkolonioals). In t Zuudoosten wordt t lidwoord maisttieds wel bruukt en in t Noordwesten maisttieds nait.
Veurbeeld:
Hoogelandsters: Kraant vaalt op mat.
Veenkoloniaals: De kraande vaalt op de madde.
Nederlands: De krant valt op de mat.
Aachtervougsels
-lijk
t Nederlaandse aachtervougsel -lijk wordt in t Grunnegs vertoald mit: -liek(s), -lek(s) of -lk(s). Veurbeelden:
Grunnegs | Nederlaands |
Aiglieks | eigenlijk |
Kwoalek | kwalijk |
Haartelk | hartelijk |
-ig, -erig, -eleg
In de Nederlaandse aachtervougsels -ig, wordt de -i vervangen deur n -e. Ook ken de e veur de klinker stoan goan, woardeur de -i vervaalt. Veurbeelden:
Grunnegs | Nederlaands |
Bliedeg | blij |
Kieperg | flink |
Sladdereg | vochtig |
Bunzelg | bang |
Doezeleg | duizelig |
-ing
In t Grunnegs wordt t Nederlaandse aachtervougsel -ing vertoald mit -en of -eng. De -en is de maist-bruukte. In woorden dij ìndegen op -ering wordt de regel volgd dij zegt dat de -n aan de -r vast komt. In t woord Groningen vaalt de en vot omdat der al -en te stoan komt deur de -ing. Zölfstandege noamwoorden dij in t Nederlaands ìndegen op -ing (en in t Grunnegs dus op -en of -eng) kriegen in t meervold n -s der aachter. Veurbeelden:
Nederlaands | Vertoalen 1 | Vertoalen 2 |
Groningen | Grunnen | Grunneng |
Vertaling | vertoalen | vertoaleng |
Datering | doateern | doateerng |
Funderingen | Fundeerns | Funderngs |
-schap
t Nederlaandse aachtervougsel -schap wordt in t Grunnegs vertoald mit -schop of -skop. t Is streekgebonden welkent bruukt wordt. Veurbeeld:
Nederlaands | Vertoalen 1 | vertoalen 2 |
Gevangenschap | gevongenschop | gevongenskop |
Graafschap | geveschop | geveskop |
Bievougelke veurnoamwoorden
Bievougelke veurnoamwoorden worden maisttied mokt oet biewoorden. Biewoorden binnen woorden as old, nij, rood, gruin, groot, lutje, goud, enz. Veur elk woord verschilt de vervouging:
- Bie woorden as old, kold, zolt enz. vaalt de -d vot en komt der -le veur in t stee. Dan krigst woorden as olle, kolle en zolle. In andere Grunnegse dialekten hoalt man de -d vot en komt veur de -l n -a. Dit gebeurt den allenneg bie woorden dij op -d ìndegen. Bie woorden dij ìndegen op n -t, blift t zo en komt der niks aachter. Dan krigst woorden as oale, koale en zolt.
- Bie woorden dij ôflaaid binnen van topogroafische noamen, krigst der -s aachter. Net zo as in t Nederlaands komt der -sch aachter as veur de -s n lösse -i te stoan komt. Bieveurbeeld Duutse, Belgische, Fraise, Grunnegse.
- In t Grunnegs hest nog n andere menaier om topogroafische bievougelke veurnoamwoorden aan te duden, noamelk mit -er, -der of -ster. Bieveurbeeld: Stadjeder, Damster daip, Pekelder Hollaands.
- In sommege gevallen komt der -sk aachter. Dit is n overbliefsel oet t Frais, woaroet t Grunnegs dails is ontstoan. Dit wordt enkeld bie n poar woorden bruukt as eelsk en papsk.
Veurbeelden van bievougleke veurnoamwoorden
Biewoord (nld) | Biewoord (gos) | Bievougelk noamw. | Vergrotende trap | Overtreffende trap |
---|---|---|---|---|
Groot | Groot | Grode | Groder | Grootst(e) |
Klein | Klaain/lut(sk)/lutteg/leut(sk) | Lutje, lutke/leutje, leutke | Lutteger/leuteger/klaainder | Lutegst(e)/Klainst(e) |
Donker | Duuster | Duustere | Duusterder | Duusterst(e) |
Zwaar | Swoar | Swoare | Swoarder | Swoarst(e) |
Licht | Licht/lucht | Lichte/luchte | Lichter/luchter | Lichtst(e)/luchtst(e) |
Goed | Goud/richt/juust | Goi(e)/gooi(e)/richtege/juuste | Beter | Best(e)/bìst(e) |
Slecht | Min/euvel/maal | Minne/euvele(ge)/male | Minder/euveleger/maler | Minst(e)/euvelegst(e)/maalst(e) |
Recht | Liek | Lieke | Lieker | Liekst(e) |
Krom/verkeerd | Slicht | Slichte | Slichter | Slichtst(e) |
Kold | Kold/kol | Kolle | Koller/kolder | Koldst(e) |
Warm | Waarm/hetseg | Waarme/hetsege | Waarmer/hetseger | Waarmst(e)/hetsegst(e) |
Lang | Laank/laang | Laanke/laange | Laanker/laanger | Laankst(e)/laankst(e) |
Kort | Kört | Körte | Körter | Körtst(e) |
Oud | Old/ol/oal | Olle/oale | Oller/oaler | Oldst/oaldst |
Nieuw | Nij/nèj | Nije/nèje | Nijer/nèjer | Nijst(e)/nèjst(e) |
Mooi | Schier*/mooi/nuver | Schiere/mooie/nuvere | Schierder/mooier/nuverder | Schierst(e)/mooist(e)/nuverst(e) |
Lelijk | Lellek | Lelleke | Lelleker | Lellekst(e) |
Erg | Slim/aarg | Slimme/aarge | Slimmer/aarger | Slimste/aargste |
Ver | Wied | Wied | Wieder | Wiedst |
* De betaikenis van t woord schier ken vergeleken worden mit dij van t Duutse schön. t Ken noamelk betaikenen: mooi, leuk, knap, netjes en fijn.
-sk
In t Grunnegs worden summege woorden nogal ais vertoald mit doarin de -sk kombinoatsie. Dit is n overbliefsel van t Frais. De kombinoatsie -sk wordt veural bruukt bie de Nederlaandse letterkombinoatsie -sch. n Veurbeeld is de ploatsnoam Vriescheloo, dat in t Grunnegs Vraiskeloo is. Ook summege woorden dij in t Middel-Nederlaands mit -sch schreven wuiren, worden vertoald mit -sk. n Veurbeelden hiervan binnen was, wens en vis, in t Middel-Nederlaandse wasch, wensch en visch. In t Grunnegs is dit dus wask(e), wìnsk en visk.
Ook summege bievougelke noamwoorden worden nog mit -sk schreven. In ploatsnoamen woar t woord fries of vries in veurkomt, mit as aachtergrond n geschiednis dat te doun het mit Fraislaand, den wordt fries of vries mit fraisk of vraisk vertoald. t Twìntse ploatske Vriezenveen wordt den ook vertoald mit Vraiskenveen en de ploats Frieschepalen bie De Wilp over de grìns wordt vertoald mit Fraiskepoalen.
Extroa klinker
In tegenstellen tot t Nederlaands, kommt der allend bie de ik-vörm n extroa klinker in n waarkwoord as "lopen". Asmis wordt dizze extroa klinker ook wel votlôten. Dus wordt de vervougen van lopen:
- ik lo(o)p
- doe lopst
- hai lop(t)
- wie lopen
- joe lopen
- zie lopen
Bie lastege waarkwoorden as wonen en hopen wordt der bie de enkelvoldege vörms ook n extroa klinker touvougd.
Meervold
In t Grunnegs wordt, net as in t Nederlaands, t meervold vörmd deur de letters -(e)n en -s. Noast dizze twij vörms binnen der ook oetzönderns dij n apaart meervold hebben. Veurbeelden binnen:
Grunnegs | Nederlaands |
Vraauw | vraauwlie/vraauwluu, vruilie/vruiluu |
Man | mannen, manlie/manluu |
Wicht | wichter |
Aai | aaier |
Ofkörtens
Bievougelke en zölfstandege noamwoorden
In t Grunnegs kin in de maiste gevaaln n zölfstandeg noamwoord aachter n bievougelk noamwoord votvalen. In stee doarvan wordt der n -(en)t aachter t bievougelk noamwoord plakt. Dit kin allend bruukt worden as de andere spreker wait woar t om gaait. Dit kin aans allend bie meervold of n keuze oet meerdere dingen. Veurbeeld:
Nait-votlôten | Votlôten |
Hest dij dingen zain? | Hest dijdent zain? |
Dij rooie dingen | Dij rooient |
Welk ding beduilst? | Welkent beduilst? |
Gain ding | gainent |
Ditzölfde gebeurt ook bie getaln as der mit zien veur te stoan komt. Hieronder staait n overzicht:
Getal | Mit zien... |
---|---|
Ain | allendeg |
Twij | baaident |
Drij | drijnt |
Vaaier | vaaiernt |
enzowieder |
As der zegt wordt "zienent" kin dat ook voak betaikenen "zien hoes", vergeliekboar mit t Engelse "his place" of "...'s". Zai de zegswiezen veur n veurbeeld.
Verlutken
t Lutker moaken van woorden gaait in t Grunnegs mit hèlp van de aachtervougsels -(s)ke, -(t)je of -chie. De maist bruukte is -ke, mit söms n extroa s veur de oetsproak. -chie wordt veuraal bruukt in t Veenkelonoals. t Grunnegse verlutken van woorden is verwant aan dij van de omliggende dialekten:
- Drìnts: chien
- Hoogduuts: chen
- Emslaands & Westerwôlds: ken
- Grunnegs-Oostfrais & Frais: ke
Grönnegse toalwiezer | |
---|---|
Oetsproak · Spèllen · Grammoatiek · Biezundere woorden · Woorden noar kategorie · Waarkwoorden · Geogroafische noamen · Zegswiezen A · B · C · D · E · F · G · H · I · J · K · L · M · N · O · P · Q · R · S · T · U · V · W · X · Y · Z |