Evolutietheorie

De evolutietheorie is volgns de mieste wetenschappers de theorie veur 't ontstaon van alle soorten, 'species', op aarde.

Disse theorie beschref hoe as 't proses verlöp waorbi'j arflike eignschappen binnen 'n populatie, van organismen, in de lope der tied en naor völle generasies veraanderd as gevolg van genetiese variaties, veurtplaanting en netuurliken seleksie.

Véúr de theorie

De idees van Darwin ha'j der nie zo mar. Verre van te veuren en ok in zien tied warren der al völle deankers din zich met d' ontwikling van leven gaangs höalden.

Netuurliken theologie

Charles Darwin leefden tussen 1809 en 1882. In die tied deun de measte van 't westerse volk de netuurlike theologie an. Da betekkend da'ze geleuven dat aals emaakt is deur 'n scheppergod. D' Eerde zol ok mar eankele duzenden joaren oald ween. Voalns disse lere zol aals wat lef nooit veraandern en könt soorten ok nie uut starven.

De Verlechting

hoalfwegen de zestiende ewe göngen luu der zuuties an aans oaver deanken. Dn Fraanskeerl George Cuvier ontdekken, an 't eande van disse ewe, da'j de geschiedenisse van 't leven achter an könt met fosielen ofdrökken. Ok zaggen e dat de fosielen din dieper in n grond lagen minder liekt as op de fosielen die'j boaven vind. Hieruut deun de konklusie dat soorten zeakers wel uut starven könt.

De Schotse geologen James Hutton en Charles Lyell ontdekken in dezölven tied dat d' eerde vörmd is deur netuurlik gebeuren. En dat d' Eerde heanig an, en de hele tied verdan, veraanderd. Dus nie deur rappe gebeurtenissen. Dus mos de Eerde völle moalen oaler ween as eankele duzenden joaren.

18e ewe

Tussen 1749 en 1788 gaven dn Fraanskeerl Comte de Buffon 'n 35-delige serie uut oaver de natuur. Hierin vreugen e, as eersten, dinge oaver de evolutie an, umme zo andacht te kriegen van de geleerden. Aander volk kwam der in 1800 der met an dat in 't bouwplaan van verskillende dieren völle oaveriene kump. Ok kwammen ze der met dat 'n dier of plaant in eur leven eagenschappen könt kriegen, wuk ze in eur noazoaden deurgeeft.

19e ewe

Van 1831 töt 1836 hef Darwin 'n zeiltöchie rond de weerld hen edoane, in zien schip de Beagle. Onderweg verzamelen e allemoale plaanten en diersoorten. Zienen moat maken doarvan 'n klassificatie van plaanten uut Zuud-Ofrika en de Galapagoseilaanden. Noar 'n bulte tied kieken noar zien verzaamling en 'n bulte lezen, kwammen e met de theorie oaver evolutie en netuurlike selektie.

In 1858 ontvung e 'n manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soorten deur drok uut de umgewing beschrewen stön. Hooker zörgden derveur dat 't manuscript van Wallace samen met antekkenings en 'n brief van Darwin terechte kwam bi'j de Linnean Society. Later dat jaor publiceerden disse organisatie On the tendency of species to form varieties, een gezamenliken presentatie van 't wark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versnelden Darwin de publicatie van zien uuteandeliken miesterwark On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, körtweg bekend as The Origin of Species.

De drie basisprincipes

• Variatie
• Selectie
• arflikheid

In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangrieksten wark On the origin of species. De evolutietheorie die hierin beschrewen stiet was revolutionair, umdat e beweerden dat iedere soort is ontstaon uut ien veuroalder. Dit betiekent dat soortn in de lope der tied könt veraanderen. Daornaos stelden Darwin dat 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien eagnschappen en dat allinnig de eagenschappen die 't best in de umgewing pasten terechte kump in de volgnde generatie. Daordeur past soorten zich stieds varder an. De evolutietheorie leunt op drie basisprincipes; naamlik variatie, selectie en arflikheid.

Variatie

Tweeë individus van dezölfde soorte kunt slim op mekare lieken, mar bint nooit psies 'tzölfn. In de netuur kump kleane verschillen (Darwin numen ze 'variaties') bi-j 'n soorte heel völle veur. Deank mar es an de eagenschappen leankte en oogkleure bi-j meansn. Voalgs Darwin bint variaties neudzaaklik veur 't optreedn van evolutsie. Da's ok maklik te begriepen: as alle individus van 'n soorte psies etzölfde ween zolln, is ter gien ruumte veur veraandring.

Seleksie

Van variaasie kum[ seleksie. In 'n bepoalde umgewing bint ok bepoalde eagnskappn heandig, aandere eagnskappn zit allennig mar in de weg. Iene wat bienoa allenne goeie eagnskappn hef, hef dorumme méér kaans umme völle noakommelings te kriegn. Herbet Spencer nuumn dit " 't Oaverleevn van de best an-epastn" (Engels: survival of the fittest). Deur disse natuurlike seleksie kump der meer ienlingn met eagnskappn den goed bint in disse bepoalde umgewing.

Nöas natuurlike seleksie he'j ok 'seksuele seleksie'. 't Uuterlik van nen mannegie zeg völle oaver of't 'n goein va zol ween veur 't noageslechte.

Arflikheid

Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begrepen wel dat plaantn en dieren eagnschappen an mekare könt deurgewen. Daankzi'j de kruusingsexperimenten van Gregor Mendel, zeuven jaor later, en de opheldering van de chemiesen structuur van DNA in 1953 zaagn wetenschappers an 't begun van de twintigste eeuwe in dat seleksie 'n genetiese basis mös hemmen. Veraandrings (mutaties) in de genen van 'n individu zörg derveur dat der variasies binnen 'n soort ontstiet.

Dit artikel is eskreaven in et sallandske dialekt van 't Vechtdal, in de ANS.

Bronnen / wellen:

http://www.kennislink.nl/publicaties/darwins-evolutietheorie