Verskil tüsken versys van "Sallaands"

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Wwikix (Oaverleg | bydragen)
Wwikix (Oaverleg | bydragen)
Regel 65: Regel 65:
[[Kategorie:Sallaands|!]]
[[Kategorie:Sallaands|!]]
[[Kategorie:Streektaol in Drenthe]]
[[Kategorie:Streektaol in Drenthe]]
[[Kategorie:Kop van Overiessel]]

Versy up 10:44, 11 nov 2016

t Sallaandse täälgebied

t Sallaands is n Nedersaksiese dialektgroep in de regio Sallaand in t westen van de Nederlaandse provinsie Overiessel. In de dörpen Ellendoorn, Nijverdal en Olten die vandäge de dag n nauwe baand mit Twente ebben, praoten ze n Sallaands-Twents overgaanksvariaant. Värder praoten ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaands. De streektaal in de Kop van Overiessel wördt onder t Stellingwarfs erekend.

t Sallaands ef veural vule overienkomsten mit t Oost-Veluws en t Drents en in mindere maoten mit t Stellingwarfs, Urkers en West-Veluws. t Sallaands is beheurlik beïnvloed deur t Ollaands, n invloed die naor t oosten toe dudelik minder wört. Daor leg t grote verskil mit t veul be-ollenere Twents. Raolte legt midden in t Sallaandse täälgebied. t Dialekt mit t grootste antal sprekers is t Zwols. t Sallaands ef de ISO 639-3-kode sdz.

Täälgebied

t Sallaands beslet, zo as ezegd, ongeveer t westen van de provinsie Overiessel, mär t kömp niet presies overiene mit t gebied dät Sallaand enuump wört. De greins mit t Twents löp tussen Olten (Sallaands) en Riessen (Twents), tussen Nijverdal en Wierden en tussen d' Am en Vriezenvene (t Vriezenveens is eigenliks n dialekt ampart). In sommige definisies löp t Sallaands deur over Duuts grondgebied (in t Grafschaft Bentheim) tot in Drenthe, bi'j Skoonebeek. De greins mit t Oost-Veluws wört evörmp deur de Iessel, dit is nogal n willekeurige greins. t Stellingwarfse täälgebied in Overiessel kömp overiene mit de gemiente Stienwiekerlaand (ok wel de Kop van Overiessel enuumd); allienig t dialekt van Veno wört as enklave ok wel bi'j t Sallaands erekend. Tenslotte bin de Noord-Overiesselse dörpen Stappest-Roevene, Ni'jlusen, De Vaort, Lutten, Slagaren en n antal kleinere pläätsen daor in de umgeving Drentstälig.

De dialekten van Kampen en umstreken en Gällemuden wörren soms niet bi'j t Sallaands erekend, umdat ze westeliker van karakter bin (zie ieronder). De täälkundige Harrie Scholtmeijer [1] dielt ok de dialekten van rond Zwolle en de dialekten tegen de greins mit Twente niet bi'j t Sallaands in mär rekent ze tot twie ni'je groepen:

n Aandere indieling [2] is:

Kenmärken

Kenmärkend veur de Sallaandse dialekten bin de korte klinkers (kettel, götte) of erekte klinkers (kètel, göte) daor as t Nederlaands lange klinkers (ketel, goot) ef. De Iessel bi'jlanges overeerst (krek as in t Oost-Veluws) de erekte klinkers. Värder naor t oosten e'j de körte klinkers.

Karakteristiek veur t westelike Sallaands net as veur t Veluws is de uutspräke van de körte a, zo as in t Engelse cat: värve.

In t oosten van Sallaand wört in pläätsen as d' Am, Ellendoorn en Nijverdal n overgaanksdialekt mit Twentse invloeden espreuken. Kenmärken iervan bin n oo daor as t Nederlaands n oe ef (stool/stoel), gien n in t meervold van sommige woorden (huze), en drie woordgeslachten. [1]

Umluud

t Sallaands ef net as alle Saksiese dialekten umluud ondergaon in de woorden mit n Oldgermaanse lange ô; ierbi'j ef daornaost n veraandering pläätsevunnen die ielemaol analoog is an de mutasie van oo naor oe. Ierdeur klinkt t Oldgermaanse *grônaz* now as gruun (tegenover t Twentse en Veluwse* greun). Ok ef t Sallaands umluud in de verkleinwoorden, waordeur t ansluut bi'j t Veluws en Twents en t zich onderscheidt van t Stellingwarfs en Drents. n klein 'boek' wört n bukie(n) enuumd, n kleine 'bak' n bäkkien, n kleine 'hond' n hunnegie(n) of hundjen.

Karakteristieken

Klankleer

t Sallaands kent de körte klinkers a, ä, e, i, ie, o, ó, ö, oe, u en uu. Ie, oe en uu kunnen ok lange wezen (zie ieronder). De ä klinkt ongeveer as de a in t Engelse woord cat.

Lange klinkers bin de: aa, ae (ok eskreven as: ää of ae), ao/oa, äö/öa, ee, eu, îe, oo, ûu.

Diftongen bin au en ei. Ui kan optreden in Nederlaandse leenwoorden.

Wat de medeklinkers anget vaalt de syllabedragende nasaal op: van de uutgaank -en wört allienig de n uut-espreuken. Zo is t (h)ietn/(h)eetn, loopm, wärkng. Dit wört in de mieste spellingssystemen niet uuteskreven. De h wört in t westen van t täälgebied (in en rond Zwolle en Kampen) niet uutespreuken (dit is ok nog zo in t Urkers). De r wört in de pläätsen Kampen, Zwolle en Deventer "brouwend" uutespreuken, mär daorbuten altied erold.

Prosessen in de klankleer

Zo as boven op-emärkt, ef t Sallaands invloed ondervunnen van t Ollaands. Dit wört in de Sallaandse klinkers mitiene dudelik. Woorden mit in t Achteroeks, Twents en Limburgs n oo kriegen in t Sallaands n oe: goed "good", (h)oek "hook". Dit geldt ok veur de ee, die ier n ie wer: nie(t) "neet". De oe in n woord as hoes veraanderde ier väke in uu, mär dät is lange niet in alle woorden t geval. Zo kennen zwat alle Sallaandse dialekten huus en uut naost moes. Dit is ok t geval in t Oost-Veluws en in sommige Drentse dialekten (en kump ok buten t Nedersaksiese täälgebied veur, bi'jveurbeeld in t Venray). De of-ekörte e, die in t Nederlaands tot e ewörren is, kan in t Sallaands op drie manieren uutespreuken wörren. Rond Kampen en in pläätsen mit lichtkaans Drentse dialektinvloed[3] zie'j daor n ee veur (eten), rond Zwolle en Deventer n ae/è (èten) en in de rest van Sallaand n körte e (etten). De klusters old en olt bleven in t Sallaands be-ollen: old en gold.

Grammatika

De grammatica van t Sallaands ef veul typies Nedersaksiese kenmärken. In t grootste diel van Sallaand kennen ze t ieneidsmeervold op -t veur wärkwoorden in de tegenswoordige tied: wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt. Allienig in en rond Kampen eerst t (Old-)Ollaandse ieneidsmeervold op -en: wiej, ieluu, zie lopen zo ok in Gällemuden. Verkleinwoorden wörren evörmp mit achtervoegsels as -ien, -gien, -pien en -tien en mit umluud in t grondwoord. Meervollen wörren miestal evörmp mit -en en -s, net zo as in t Nederlaands. Allienig in t oosten komen meervolden op -e veur (huus - huze), zo as ok umluud in de meervoldsvörm (bak - bäkke). n aandere eigeneid van de dialekten van oostelik Sallaand is t be-old van de drie geslachten. De mieste Sallaandse dialekten kennen, zo as t Ollaands, allienig geslachtelike en onziedige woorden.

Streektaalverlies en -kultivering

Exakte siefers over oevule Sallaanders nog dialekt praoten bin niet bekend. t Stet wel vaste dat t dialekt achteruut get, mär an de aandere kaante kriegen ok jongeren t nog wel mee. De stadsdialekten, t Zwols veurop, verdwienen t snelste. Der bin vri'j vule pläätselike zangers en bänds, en ok dialektdichters, mär die bin niet wied buten de greinzen bekend. De wat bekendere dichteres Johanna van Buren uut Ellendoorn praotte n overgaanksdialekt tussen Sallaands en Twents, mär de spelling van eur gedichten wördden vertwentst umdat ze in n Twentse kraante verskenen. [4] n Sallaandse dialektmuziekgroep die n nasionale hit skoorde was t duo Höllenboer, mär disse hit (Busje komt zo - t Bussien kömp zo) was Nederlaandstälig. In Zwolle, krek de pläätse waor t Sallaands t snelst verdwient, is der n vrie aktieve dialektverienige, die onder aandere kursussen Zwols an de volksuniversiteit gef. De Historiekamer Hardenbarg hef ok n iel aktieve dialektgroep.

Zie ok

Referensies

  1. 1,0 1,1 Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.
  2. http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksies.php
  3. http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2000.1/entjes.html
  4. Nijen Twilhaar, Jan (2003), 'taal in stad en land: Sallands, Twents en Achterhoeks, Den Haag: Sdu uitgevers

Uutgaonde verwiezingen


Bronnen / wellen:

n Diel van dit artikel is ebaseerd op informasie van de Limburgse en de Nederlaandse Wikipedie

Dit artikel is eskreaven in et sallandske dialekt van Gällemuden, in de Algemiene Nedersaksiese Skriefwieze.