Evolutietheorie

De evolutietheorie is volgns de mieste wetenschappers de theorie veur 't ontstaon van alle soorten, 'species', op aarde.

Disse theorie beschref hoe as 't proses verlöp waorbi'j arflike eignschappen binnen 'n populatie, van organismen, in de lope der tied en naor völle generasies veraanderd as gevolg van genetiese variaties, veurtplaanting en netuurliken seleksie.

Véúr de theorie

De ideen van Darwin kwamen nie zomar uut de luchte vallen. Verre veur en ok in zien tied waren der al verscheidene deankers die zich met 't ontstaon en de ontwikling van lewen gaanksheulden.

Netuurliken theologie

Charles Darwin leefden tussen 1809 en 1882. In die tied hungen de groten meerderheid van de westerse bevolking de netuurliken theologie an. Die leer giet der vanuut dat zowel 't heelal as 't lewen emaakt bint deur 'n Schepper en dat 'n aarde slechts enkele duzenden jaoren oald is. Volgns de netuurliken theologie bint lewensvörms onveraanderlik en könt soorten nie uutstarven.

De Verlichting

Halfweegn de zestiende eeuwe begunnen disse theorie echter al barssies te verteunen. De Fraansman George Cuvier ontdektn an 't eande van de 16e eeuwe dat de geschiedenisse van 't lewen vaste-lig in fossiele ofdrukken. Ok zagen e dat fossielen diepe in de bodem minder liekt op moderne soorten as fossielen an 't oppervlak. Cuvier trök hieruut de conclusie dat soorten wel deeglik könt uutstarven. De Schotse geologen James Hutton en Charles Lyell ontdekten in dezölfden periode dat de aarde vörmd is deur netuurliken prosessen en veraandert deur continue, langzame acties en nie deur plotslinge gebeurtenissn. De aarde mut dan ok völle oalder ween as duzenden jaoren. Bowendien könt zölke langzame prosessen op de lange termijn groten veraanderings teweeg brengn.

18e eeuwe

Tussen 1749 en 1788 publiceerden de Fraansman Comte de Buffon 'n 35-delige reeks over de netuur. Hierin stelden e veur 't eerst evolutionaire vraogn en probeerden disse ok onder de andacht te brengn in de wetenschapplike weerld. Begun 1800 kwaam Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie dat der overienstemming is in 't bouwplaan van verschillende organismen. Ok stelden e dat individus tiedens hun lewen eignschappn könt verwarven die zi'j deurgeeft an de volgnde generasie. Lamarck dachten dat dit gung via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invluud van de umgewing.

19e eeuwe

Van 1831 töt 1836 zeilden Darwin met 't schip de Beagle de weerld rond en verzamelden e onderweg allerlee plaantn- en diersoortn. In de jaoren daornao warkten de Britse botanist ('n maot van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificasie van plaantensoorten uut Zuud-Afrika en van de Galapagoseilaanden die de bioloog tiedens zien reis haden verzameld. Darwin formuleerden naor anleiding van zien verzaamling en aandre gegewens 'n theorie over evolutie en netuurliken selectie.

In 1858 ontvung e 'n manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soorten deur drok uut de umgewing beschrewen stön. Hooker zörgden derveur dat 't manuscript van Wallace samen met antekkenings en 'n brief van Darwin terechte kwam bi'j de Linnean Society. Later dat jaor publiceerden disse organisatie On the tendency of species to form varieties, een gezamenliken presentatie van 't wark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versnelden Darwin de publicatie van zien uuteandeliken miesterwark On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, körtweg bekend as The Origin of Species.

De drie basisprincipes

• Variatie
• Selectie
• arflikheid

In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangrieksten wark On the origin of species. De evolutietheorie die hierin beschrewen stiet was revolutionair, umdat e beweerden dat iedere soort is ontstaon uut ien veuroalder. Dit betiekent dat soortn in de lope der tied könt veraanderen. Daornaos stelden Darwin dat 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien eagnschappen en dat allinnig de eagenschappen die 't best in de umgewing pasten terechte kump in de volgnde generatie. Daordeur past soorten zich stieds varder an. De evolutietheorie leunt op drie basisprincipes; naamlik variatie, selectie en arflikheid.

Variatie

Twee individus van dezölfden soort könt stark op mekare lieken, mar bint nooit psies 'tzölfd. In de netuur kump kleane verschillen (Darwin nuumden ze variaties) binnen 'n soort heel völle veur. Deank mar iens an de eagenschappen lengte en oogkleur bi'j meansn. Volgns Darwin bint variaties neudzaaklik veur 't optreden van evolutie. Da's ok maklik te begriepen: as alle individus van 'n soort identiek zollen ween, is der gien ruumte veur veraandring.

Seleksie

Variaties geeft anleiding töt seleksie. Ofhaanklk van de umgewing waorin 'n soort lef, bint sommige eagenschappen naamlik gunstig en aandre eagnschappen naodelig. Een individu dat veurnaamlik gunstige eagnschappen bezit, hef 'n grotere kaanse umme völle naokommelingn te produseern dan 'n individu met veul naodelige eagnschappen. Darwin nuumden dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passende’ (survival of the fittest). Daankzi'j disse netuurliken seleksie kump der stieds meer individun met de eagnschappen die veur die umgewing veurdelig bint.

Naos netuurliken seleksie hebt dieren ok te maken met seksuelen seleksie. 't Uuterlik van 'n mannechien zeg bi'j veul soorten iets over zien kwaliteiten. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchien dan ok met wölk mannechien zi'j naokommelingn wul kriegn. Natuurliken seleksie en seksuelen seleksie könt met mekare in conflict kommen. Zo bint mannechies die met 'n opvallend uuterlik de andacht van vrouwchies wult trekken daordeur wel extra goed zichtbaar veur vi'jaanden.

Arflikheid

Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begrepen wel dat plaantn en dieren eagnschappen an mekare könt deurgewen. Daankzi'j de kruusingsexperimenten van Gregor Mendel, zeuven jaor later, en de opheldering van de chemiesen structuur van DNA in 1953 zaagn wetenschappers an 't begun van de twintigste eeuwe in dat seleksie 'n genetiese basis mös hemmen. Veraandrings (mutaties) in de genen van 'n individu zörg derveur dat der variasies binnen 'n soort ontstiet.

Dit artikel is eskreaven in et sallandske dialekt van 't Vechtdal, in de ANS.

Bronnen / wellen:

http://www.kennislink.nl/publicaties/darwins-evolutietheorie