Verskil tüsken versys van "Evolutietheorie"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud

In de regel

Versy up 13:54, 11 okt 2012

De evolutietheorie is volns de mieste weetnschappers de theorie veur 't ontstaone van alln soortn, 'species', op eerde.

Disse theorie beschref hoe as 't proses giet waorbi'j arfluke egnschappn binn 'n populatie, van organismn, in de loope der tied en naor völle generasies veraanderd as gevolg van genetische variaties, veurtplaanting en netuurlukn selectie.

Véúr de theorie

De ideen van Darwin kwaamn nie zomar uut de luchte valln. Varre veur en ok in zien tied waarn der al verscheidne deenkers die zich met 't ontstaone en de ontwikkling van leevn bezigheuldn.

Netuurlukn theologie

Charles Darwin leefdn tussn 1809 en 1882. In die tied höngn de grootn meerderheid van de westerse bevolking de netuurlukn theologie an. Die leer giet der vanuut det zowel 't heelal as 't leevn maakt bint deur 'n Schepper en det 'n eerde slechts enkle duuzenden jaorn oald is. Volns de netuurlukn theologie bint leevnsvörms onveraanderluk en könt soortn nie uutstarvn.

De Verlichting

Halfweeng de zestiende eeuwe begunnen disse theorie echter al barssies te verteunn. De Fraansman George Cuvier ontdektn an 't ende van de 16e eeuwe det de geschiedenisse van 't leevn vaste-lig in fossiele ofdrokkn. Ok zaag e det fossieln diepe in de bodem minder liekt op moderne soortn as fossieln an 't oppervlak. Cuvier truk hieruut de conclusie det soortn wel deegluk könt uutstarvn. De Schotse geoloogn James Hutton en Charles Lyell ontdektn in dezölfdn periode det de eerde vörmd is deur netuurlukn prosessn en veraandert deur continue, langzaome acties en nie deur plötslinge gebeurtenissn. De eerde mut dan ok völle oalder wéén as duuzenden jaorn. Boowndien könt zulke langzaome prosessn op de lange termijn grote veraanderings teweeg brengn.

18e eeuwe

Tussn 1749 en 1788 publiceerdn de Fraansman Comte de Buffon 'n 35-delige reeks oaver de netuur. Hierin steldn e veur 't eerst evolutionaire vraong en probeerdn disse ok onder de andach te brengn in de weetnschappluke weerld. Begön 1800 kwaamp Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie det der oaverienstemming is in 't boowplaan van verschillnde organismn. Ok steldn e det individus tiedns hun leevn eignschappn könt verwarvn die zi'j deurgeeft an de volnde generasie. Lamarck dachtn det dit göng via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invluud van de umgewing.

19e eeuwe

Van 1831 töt 1836 zeildn Darwin met 't schip de Beagle de weerld rond en verzaomeldn e onderweg allerlee plaantn- en diersoortn. In de jaorn daornao warktn de Britse botanist ('n maot van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificasie van plaantnsoortn uut Zuud-Aofrika en van de Galápagos eilaandn die de bioloog tiedns zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerdn naor anleiding van zien verzaomling en aandre gegeevns 'n theorie oaver evolutie en netuurlukn selectie.

In 1858 ontvöng e een manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soortn deur drok uut de umgewing beschreevn stund. Hooker zörgdn derveur det 't manuscript van Wallace saomn met antekknings en 'n brief van Darwin terechte kwaamp bi'j de Linnean Society. Later det jaor publiceerdn disse organisatie On the tendency of species to form varieties, een gezaomnlukn presentatie van 't waark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versneldn Darwin de publicatie van zien uutendelukn miesterwaark On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, körtweg bekend as The Origin of Species.

De drie basisprincipes

Variatie
Selectie
arfelijkheid

In 1859 publiceerdn Charles Darwin zien belangriekstn waark On the origin of species. De evolutietheorie die hierin beschreevn stiet was revolutionair, umdet e beweerdn det iedere soort is ontstaone uut iene veuroalder. Dit betiekent det soortn in de lope der tied könt veraandern. Daornaos steldn Darwin det 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien eignschappn en det allinnig de eignschappn die 't best in de umgewing pastn terechte kump in de volnde generatie. Daordeur past soortn zich stieds varder an. De evolutietheorie leunt op drie basisprincipes; naamluk variatie, selectie en arflukheid.

Variatie

Twie individus van dezölfdn soorte kunt stark op mekare liekn, mar bint nooit psies 'tzölfde. In de netuur kump klenne verschilln (Darwin nuumdn ze variaties) binn 'n soort heel völle veur. Déénk mar iens an de eignschappen lengte en oogkleur bi'j méénsn. Volns Darwin bint variaties neudzaakluk veur 't optreedn van evolutie. Da's ok makkluk te begriepn: as alle individus van 'n soort identiek zolln wéén, is der gien ruumte veur veraandring.

Selectie

Variaties gef anleiding töt selectie. Ofhaankluk van de umgewing waorin 'n soort lef, bint sömmige eignschappn naamluk gunstig en aandre eignschappn naodelig. Een individu det veurnaamluk gunstige eignschappn bezit, hef 'n grotere kaanse umme veul naokommlingn te produseern dan 'n individu met veul naodelige eignschappn. Darwin nuumdn dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passnde’ (survival of the fittest). Daankzi'j disse netuurlukn selectie kump der stieds meer individus met de eignschappn die veur die umgewing veurdielig bint.

Naos netuurlukn selectie hebt diern ok te maakn met seksueeln selectie. 't Uuterluk van 'n mannechie zeg bi'j veul soortn iets oaver zien kwaliteitn. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechie zi'j naokommlingn wil krieng. Natuurlukn selectie en seksueeln selectie könt met mekare in conflict kommn. Zo bint mannechies die met 'n opvallnd uuterluk de andach van vrouwchies wilt trekkn daordeur wel extra goed zichtbaar veur vi'jaandn.

Arflukheid

Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begreep wel det plaantn en diern eignschappn an mekare könt deurgeevn. Daankzi'j de kruusingsexperimentn van Gregor Mendel, zeuvn jaor later, en de opheldring van de chemischn structuur van DNA in 1953 zaagn weetnschappers an 't begön van de twintigste eeuwe in det selectie een genetische basis mös hebbn. Veraandrings (mutaties) in de geenen van 'n individu zörg derveur det der variasies binn 'n soort ontstiet.

Dit artikel is eskreaven in et sallandsk.

Bronnen / wellen:

http://www.kennislink.nl/publicaties/darwins-evolutietheorie

Mal:Link FA Mal:Link FA

@@ Regel 1: / Regel 1: @@
-De '''evolutietheorie''' is volgens de mieste wetenschappers ''de'' theorie veur 't ontstaone van alle soorten, 'species', op [[eerde]].
+De '''evolutietheorie''' is volns de mieste weetnschappers ''de'' theorie veur 't ontstaone van alln soortn, 'species', op [[eerde]].
-Disse theorie beschref hoe as 't proces giet waorbi'j arfelijke egenschappen binnen 'n populatie, van organismen, in de loope der tied en naor völle generaties veraanderd as gevolg van genetische variaties, veurtplaanting en netuurlijke selectie.
+Disse theorie beschref hoe as 't proses giet waorbi'j arfluke egnschappn binn 'n populatie, van organismn, in de loope der tied en naor völle generasies veraanderd as gevolg van genetische variaties, veurtplaanting en netuurlukn selectie.
 ==Véúr de theorie==
-De ideeën van Darwin kwamen nie zomar uut de luchte vallen. Varre veur en ok in zien tied waren der al verscheidene deenkers die zich met 't ontstaone en de ontwikkeling van leven bezigheulden.
+De ideen van Darwin kwaamn nie zomar uut de luchte valln. Varre veur en ok in zien tied waarn der al verscheidne deenkers die zich met 't ontstaone en de ontwikkling van leevn bezigheuldn.
-===Netuurlijke theologie===
+===Netuurlukn theologie===
-[[Charles Darwin]] leefden tussen 1809 en 1882. In die tied höng de grote meerderheid van de [[westerse bevolking]] de netuurlijke theologie an. Die leer giet der vanuut det zowel 't [[heelal]] as 't leven emaakt bint deur 'n Schepper en det de eerde slechts enkele duuzenden jaoren oald is. Volgens de netuurlijke theologie bint levensvörms onveraanderlijk en kunt soorten nie uutstarven.
+[[Charles Darwin]] leefdn tussn 1809 en 1882. In die tied höngn de grootn meerderheid van de [[westerse bevolking]] de netuurlukn theologie an. Die leer giet der vanuut det zowel 't [[heelal]] as 't leevn maakt bint deur 'n Schepper en det 'n eerde slechts enkle duuzenden jaorn oald is. Volns de netuurlukn theologie bint leevnsvörms onveraanderluk en könt soortn nie uutstarvn.
 ===De Verlichting===
-Halverwege de zestiende eeuwe begunnen disse theorie echter al barssies te vertonen. De Fraansman George Cuvier ontdekten an 't ende van de 16e eeuwe det de geschiedenisse van 't leven vaste-lig in fossiele ofdrokken. Ok zaag e det fossielen diep in de bodem minder liekt op moderne soorten as fossielen an de oppervlakte. Cuvier trök hieruut de conclusie det soorten wel degelijk kunt uutstarven. De Schotse geologen James Hutton en Charles Lyell ontdekten in dezölfde periode det de eerde vörmd is deur netuurlijke processen en veraandert deur continue, langzaome acties en nie deur plötselinge gebeurtenissen. De eerde mut dan ok völle oalder wezen as duuzenden jaoren. Bovendien kunt zulke langzaome processen op de lange termijn grote veraanderingen teweeg brengen.
+Halfweeng de zestiende eeuwe begunnen disse theorie echter al barssies te verteunn. De Fraansman George Cuvier ontdektn an 't ende van de 16e eeuwe det de geschiedenisse van 't leevn vaste-lig in fossiele ofdrokkn. Ok zaag e det fossieln diepe in de bodem minder liekt op moderne soortn as fossieln an 't oppervlak. Cuvier truk hieruut de conclusie det soortn wel deegluk könt uutstarvn. De Schotse geoloogn James Hutton en Charles Lyell ontdektn in dezölfdn periode det de eerde vörmd is deur netuurlukn prosessn en veraandert deur continue, langzaome acties en nie deur plötslinge gebeurtenissn. De eerde mut dan ok völle oalder wéén as duuzenden jaorn. Boowndien könt zulke langzaome prosessn op de lange termijn grote veraanderings teweeg brengn.
 ===18e eeuwe===
-Tussen 1749 en 1788 publiceerden de Fraansman Comte de Buffon een 35-delige reeks oaver de netuur. Hierin stelden e veur 't eerst evolutionaire vraogen en probeerden disse ok onder de andacht te brengen in de wetenschappelijke wereld. Begun 1800 kwaamp Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie det der oaverienstemming is in 't bouwplaan van verschillende organismen. Ok stelden e det individuen tiedens hun leven egenschappen kunt verwarven die zi'j deurgeft an de volgende generatie. Lamarck dachten det dit göng via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invluud van de umgeving.
+Tussn 1749 en 1788 publiceerdn de Fraansman Comte de Buffon 'n 35-delige reeks oaver de netuur. Hierin steldn e veur 't eerst evolutionaire vraong en probeerdn disse ok onder de andach te brengn in de weetnschappluke weerld. Begön 1800 kwaamp Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie det der oaverienstemming is in 't boowplaan van verschillnde organismn. Ok steldn e det individus tiedns hun leevn eignschappn könt verwarvn die zi'j deurgeeft an de volnde generasie. Lamarck dachtn det dit göng via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invluud van de umgewing.
 ===19e eeuwe===
-Van 1831 töt 1836 zeilden Darwin met 't schip de ''Beagle'' de wereld rond en verzaomelden e onderweg allerlee plaanten- en [[dieren|diersoorten]]. In de jaoren daornao warkten de Britse botanist (en vriend van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificatie van plaantensoorten uut [[Zuud-Afrika|Zuud-Aofrika]] en van de Galápagos eilaanden die de bioloog tiedens zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerden naor anleiding van zien verzaomeling en aandere gegevens een theorie oaver evolutie en netuurlijke selectie.
+Van 1831 töt 1836 zeildn Darwin met 't schip de ''Beagle'' de weerld rond en verzaomeldn e onderweg allerlee plaantn- en [[dieren|diersoortn]]. In de jaorn daornao warktn de Britse botanist ('n maot van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificasie van plaantnsoortn uut [[Zuud-Afrika|Zuud-Aofrika]] en van de Galápagos eilaandn die de bioloog tiedns zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerdn naor anleiding van zien verzaomling en aandre gegeevns 'n theorie oaver evolutie en netuurlukn selectie.
-In 1858 ontvöng e een manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soorten deur drok uut de umgeving beschreven stund. Hooker zörgden derveur det 't manuscript van Wallace saomen met antekkeningen en 'n brief van Darwin terechte kwaamp bi'j de Linnean Society. Later det jaor publiceerden disse organisatie ''On the tendency of species to form varieties'', een gezaomenlijke presentatie van 't wark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versnelden Darwin de publicatie van zien uutendelijke miesterwark ''On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', körtweg bekend as ''The Origin of Species''.
+In 1858 ontvöng e een manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soortn deur drok uut de umgewing beschreevn stund. Hooker zörgdn derveur det 't manuscript van Wallace saomn met antekknings en 'n brief van Darwin terechte kwaamp bi'j de Linnean Society. Later det jaor publiceerdn disse organisatie ''On the tendency of species to form varieties'', een gezaomnlukn presentatie van 't waark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versneldn Darwin de publicatie van zien uutendelukn miesterwaark ''On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', körtweg bekend as ''The Origin of Species''.
 ==De drie basisprincipes==
@@ Regel 27: / Regel 27: @@
-In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangriekste wark ''On the origin of species''. De evolutietheorie die hierin beschreven stiet was revolutionair, umdet e beweerden det iedere soort is ontstaone uut iene veurolder. Dit betiekent det soorten in de lope der tied kunt veraanderen. Daornaos stelden Darwin det 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien egenschappen en det allenig de egenschappen die 't best in de umgeving past terechte kömp in de volgende generatie. Daordeur past soorten zich stieds varder an. De evolutietheorieje leunt op drie basisprincipes; namelijk variatie, selectie en arfelijkheid.
+In 1859 publiceerdn Charles Darwin zien belangriekstn waark ''On the origin of species''. De evolutietheorie die hierin beschreevn stiet was revolutionair, umdet e beweerdn det iedere soort is ontstaone uut iene veuroalder. Dit betiekent det soortn in de lope der tied könt veraandern. Daornaos steldn Darwin det 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien eignschappn en det allinnig de eignschappn die 't best in de umgewing pastn terechte kump in de volnde generatie. Daordeur past soortn zich stieds varder an. De evolutietheorie leunt op drie basisprincipes; naamluk variatie, selectie en arflukheid.
 ===Variatie===
-Twie individuen van dezölfde soorte kunt stark op mekare lieken, mar bint nooit psies 'tzölfde. In de netuur kömp klenne verschillen (Darwin nuumden ze variaties) binnen 'n soort heel völle veur. Deenke mar iens an de egenschappen lengte en oogkleur bi'j meensen. Volgens Darwin bint variaties neudzakelijk veur 't optreden van evolutie. Da's ok makkelijk te begriepen: as alle individuen van 'n soort identiek zollen wezen, is der gien ruumte veur veraandering.
+Twie individus van dezölfdn soorte kunt stark op mekare liekn, mar bint nooit psies 'tzölfde. In de netuur kump klenne verschilln (Darwin nuumdn ze variaties) binn 'n soort heel völle veur. Déénk mar iens an de eignschappen lengte en oogkleur bi'j méénsn. Volns Darwin bint variaties neudzaakluk veur 't optreedn van evolutie. Da's ok makkluk te begriepn: as alle individus van 'n soort identiek zolln wéén, is der gien ruumte veur veraandring.
 ===Selectie===
-Variaties gef anleiding töt selectie. Ofhaankelijk van de umgeving waorin 'n soort lef, bint sömmige egenschappen namelijk gunstig en aandere egenschappen naodelig. Een individu det veurnamelijk gunstige egenschappen bezit, hef 'n grotere kaanse umme veul naokommelingen te produceren dan 'n individu met veul naodelige egenschappen. Darwin nuumden dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passende’ (''survival of the fittest''). Daankzi'j disse netuurlijke selectie kömp der stieds meer individuen met de egenschappen die veur die umgeving veurdielig bint.
+Variaties gef anleiding töt selectie. Ofhaankluk van de umgewing waorin 'n soort lef, bint sömmige eignschappn naamluk gunstig en aandre eignschappn naodelig. Een individu det veurnaamluk gunstige eignschappn bezit, hef 'n grotere kaanse umme veul naokommlingn te produseern dan 'n individu met veul naodelige eignschappn. Darwin nuumdn dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passnde’ (''survival of the fittest''). Daankzi'j disse netuurlukn selectie kump der stieds meer individus met de eignschappn die veur die umgewing veurdielig bint.
-Naost netuurlijke selectie hebt dieren ok te maken met seksuele selectie. 't Uuterlijk van 'n mannechie zeg bi'j veul soorten iets oaver zien kwaliteiten. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechie zi'j naokommelingen wil kriegen. Natuurlijke selectie en seksuele selectie kunt met mekare in conflict kommen. Zo bint mannechies die met 'n opvallend uuterlijk de andacht van vrouwchies wilt trekken daordeur wel extra goed zichtbaar veur vijaanden.
+Naos netuurlukn selectie hebt diern ok te maakn met seksueeln selectie. 't Uuterluk van 'n mannechie zeg bi'j veul soortn iets oaver zien kwaliteitn. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechie zi'j naokommlingn wil krieng. Natuurlukn selectie en seksueeln selectie könt met mekare in conflict kommn. Zo bint mannechies die met 'n opvallnd uuterluk de andach van vrouwchies wilt trekkn daordeur wel extra goed zichtbaar veur vi'jaandn.
-===Arfelijkheid===
+===Arflukheid===
-Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begreep wel det plaanten en dieren egenschappen an mekare kunt deurgeven. Daankzi'j de kruusingsexperimenten van Gregor Mendel, zeuven jaor later, en de opheldering van de chemische structuur van DNA in 1953 zagen wetenschappers an 't begun van de twintigste eeuwe in det selectie een genetische basis mus hebben. Veraanderingen (mutaties) in de genen van 'n individu zörg derveur det der variaties binnen 'n soort ontstiet.
+Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begreep wel det plaantn en diern eignschappn an mekare könt deurgeevn. Daankzi'j de kruusingsexperimentn van Gregor Mendel, zeuvn jaor later, en de opheldring van de chemischn structuur van DNA in 1953 zaagn weetnschappers an 't begön van de twintigste eeuwe in det selectie een genetische basis mös hebbn. Veraandrings (mutaties) in de geenen van 'n individu zörg derveur det der variasies binn 'n soort ontstiet.
 {{Dialekt|sdz}}