Verskil tüsken versys van "Evolutietheorie"
Geen bewerkingssamenvatting |
|||
Regel 1: | Regel 1: | ||
De '''evolutietheorie''' is volgens de mieste wetenschappers ''de'' |
De '''evolutietheorie''' is volgens de mieste wetenschappers ''de'' theorie veur 't ontstaone van alle soorten, 'species', op [[eerde]]. |
||
Disse theorie beschref hoe as 't proces giet waorbi'j arfelijke egenschappen binnen 'n populatie, van organismen, in de loope der tied en naor völle generaties veraanderd as gevolg van genetische variaties, veurtplaanting en netuurlijke selectie. |
|||
== |
==Véúr de theorie== |
||
De ideeën van Darwin kwamen nie zomar uut de luchte vallen. |
De ideeën van Darwin kwamen nie zomar uut de luchte vallen. Varre veur en ok in zien tied waren der al verscheidene deenkers die zich met 't ontstaone en de ontwikkeling van leven bezigheulden. |
||
=== |
===Netuurlijke theologie=== |
||
[[Charles Darwin]] leefden tussen 1809 en 1882. In die tied |
[[Charles Darwin]] leefden tussen 1809 en 1882. In die tied höng de grote meerderheid van de [[westerse bevolking]] de netuurlijke theologie an. Die leer giet der vanuut det zowel 't [[heelal]] as 't leven emaakt bint deur 'n Schepper en det de eerde slechts enkele duuzenden jaoren oald is. Volgens de netuurlijke theologie bint levensvörms onveraanderlijk en kunt soorten nie uutstarven. |
||
===De Verlichting=== |
===De Verlichting=== |
||
Halverwege de zestiende eeuwe |
Halverwege de zestiende eeuwe begunnen disse theorie echter al barssies te vertonen. De Fraansman George Cuvier ontdekten an 't ende van de 16e eeuwe det de geschiedenisse van 't leven vaste-lig in fossiele ofdrokken. Ok zaag e det fossielen diep in de bodem minder liekt op moderne soorten as fossielen an de oppervlakte. Cuvier trök hieruut de conclusie det soorten wel degelijk kunt uutstarven. De Schotse geologen James Hutton en Charles Lyell ontdekten in dezölfde periode det de eerde vörmd is deur netuurlijke processen en veraandert deur continue, langzaome acties en nie deur plötselinge gebeurtenissen. De eerde mut dan ok völle oalder wezen as duuzenden jaoren. Bovendien kunt zulke langzaome processen op de lange termijn grote veraanderingen teweeg brengen. |
||
===18e eeuwe=== |
===18e eeuwe=== |
||
Tussen 1749 en 1788 publiceerden de Fraansman Comte de Buffon een 35-delige reeks |
Tussen 1749 en 1788 publiceerden de Fraansman Comte de Buffon een 35-delige reeks oaver de netuur. Hierin stelden e veur 't eerst evolutionaire vraogen en probeerden disse ok onder de andacht te brengen in de wetenschappelijke wereld. Begun 1800 kwaamp Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie det der oaverienstemming is in 't bouwplaan van verschillende organismen. Ok stelden e det individuen tiedens hun leven egenschappen kunt verwarven die zi'j deurgeft an de volgende generatie. Lamarck dachten det dit göng via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invluud van de umgeving. |
||
===19e eeuwe=== |
===19e eeuwe=== |
||
Van 1831 töt 1836 zeilden Darwin met 't schip de ''Beagle'' de wereld rond en verzaomelden e onderweg allerlee plaanten- en [[dieren|diersoorten]]. In de jaoren daornao warkten de Britse botanist (en vriend van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificatie van plaantensoorten uut [[Zuud-Afrika|Zuud-Aofrika]] en van de Galápagos eilaanden die de bioloog tiedens zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerden naor anleiding van zien verzaomeling en aandere gegevens een |
Van 1831 töt 1836 zeilden Darwin met 't schip de ''Beagle'' de wereld rond en verzaomelden e onderweg allerlee plaanten- en [[dieren|diersoorten]]. In de jaoren daornao warkten de Britse botanist (en vriend van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificatie van plaantensoorten uut [[Zuud-Afrika|Zuud-Aofrika]] en van de Galápagos eilaanden die de bioloog tiedens zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerden naor anleiding van zien verzaomeling en aandere gegevens een theorie oaver evolutie en netuurlijke selectie. |
||
In 1858 |
In 1858 ontvöng e een manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soorten deur drok uut de umgeving beschreven stund. Hooker zörgden derveur det 't manuscript van Wallace saomen met antekkeningen en 'n brief van Darwin terechte kwaamp bi'j de Linnean Society. Later det jaor publiceerden disse organisatie ''On the tendency of species to form varieties'', een gezaomenlijke presentatie van 't wark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versnelden Darwin de publicatie van zien uutendelijke miesterwark ''On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', körtweg bekend as ''The Origin of Species''. |
||
==De drie basisprincipes== |
==De drie basisprincipes== |
||
Regel 27: | Regel 27: | ||
In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangriekste wark ''On the origin of species''. De |
In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangriekste wark ''On the origin of species''. De evolutietheorie die hierin beschreven stiet was revolutionair, umdet e beweerden det iedere soort is ontstaone uut iene veurolder. Dit betiekent det soorten in de lope der tied kunt veraanderen. Daornaos stelden Darwin det 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien egenschappen en det allenig de egenschappen die 't best in de umgeving past terechte kömp in de volgende generatie. Daordeur past soorten zich stieds varder an. De evolutietheorieje leunt op drie basisprincipes; namelijk variatie, selectie en arfelijkheid. |
||
===Variatie=== |
===Variatie=== |
||
Twie individuen van dezölfde soorte kunt stark op mekare lieken, mar bint nooit psies 'tzölfde. In de netuur kömp klenne verschillen (Darwin nuumden ze variaties) binnen 'n soort heel völle veur. Deenke mar iens an de egenschappen lengte en oogkleur bi'j meensen. Volgens Darwin bint variaties neudzakelijk veur 't optreden van evolutie. Da's ok makkelijk te begriepen: as alle individuen van 'n soort identiek zollen wezen, is der gien ruumte veur veraandering. |
|||
===Selectie=== |
===Selectie=== |
||
Variaties gef anleiding töt selectie. Ofhaankelijk van de umgeving waorin 'n soort |
Variaties gef anleiding töt selectie. Ofhaankelijk van de umgeving waorin 'n soort lef, bint sömmige egenschappen namelijk gunstig en aandere egenschappen naodelig. Een individu det veurnamelijk gunstige egenschappen bezit, hef 'n grotere kaanse umme veul naokommelingen te produceren dan 'n individu met veul naodelige egenschappen. Darwin nuumden dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passende’ (''survival of the fittest''). Daankzi'j disse netuurlijke selectie kömp der stieds meer individuen met de egenschappen die veur die umgeving veurdielig bint. |
||
Naost |
Naost netuurlijke selectie hebt dieren ok te maken met seksuele selectie. 't Uuterlijk van 'n mannechie zeg bi'j veul soorten iets oaver zien kwaliteiten. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechie zi'j naokommelingen wil kriegen. Natuurlijke selectie en seksuele selectie kunt met mekare in conflict kommen. Zo bint mannechies die met 'n opvallend uuterlijk de andacht van vrouwchies wilt trekken daordeur wel extra goed zichtbaar veur vijaanden. |
||
===Arfelijkheid=== |
===Arfelijkheid=== |
||
Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begreep wel |
Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begreep wel det plaanten en dieren egenschappen an mekare kunt deurgeven. Daankzi'j de kruusingsexperimenten van Gregor Mendel, zeuven jaor later, en de opheldering van de chemische structuur van DNA in 1953 zagen wetenschappers an 't begun van de twintigste eeuwe in det selectie een genetische basis mus hebben. Veraanderingen (mutaties) in de genen van 'n individu zörg derveur det der variaties binnen 'n soort ontstiet. |
||
{{Dialekt|sdz}} |
{{Dialekt|sdz}} |
Versy up 23:24, 5 sep 2012
De evolutietheorie is volgens de mieste wetenschappers de theorie veur 't ontstaone van alle soorten, 'species', op eerde.
Disse theorie beschref hoe as 't proces giet waorbi'j arfelijke egenschappen binnen 'n populatie, van organismen, in de loope der tied en naor völle generaties veraanderd as gevolg van genetische variaties, veurtplaanting en netuurlijke selectie.
Véúr de theorie
De ideeën van Darwin kwamen nie zomar uut de luchte vallen. Varre veur en ok in zien tied waren der al verscheidene deenkers die zich met 't ontstaone en de ontwikkeling van leven bezigheulden.
Netuurlijke theologie
Charles Darwin leefden tussen 1809 en 1882. In die tied höng de grote meerderheid van de westerse bevolking de netuurlijke theologie an. Die leer giet der vanuut det zowel 't heelal as 't leven emaakt bint deur 'n Schepper en det de eerde slechts enkele duuzenden jaoren oald is. Volgens de netuurlijke theologie bint levensvörms onveraanderlijk en kunt soorten nie uutstarven.
De Verlichting
Halverwege de zestiende eeuwe begunnen disse theorie echter al barssies te vertonen. De Fraansman George Cuvier ontdekten an 't ende van de 16e eeuwe det de geschiedenisse van 't leven vaste-lig in fossiele ofdrokken. Ok zaag e det fossielen diep in de bodem minder liekt op moderne soorten as fossielen an de oppervlakte. Cuvier trök hieruut de conclusie det soorten wel degelijk kunt uutstarven. De Schotse geologen James Hutton en Charles Lyell ontdekten in dezölfde periode det de eerde vörmd is deur netuurlijke processen en veraandert deur continue, langzaome acties en nie deur plötselinge gebeurtenissen. De eerde mut dan ok völle oalder wezen as duuzenden jaoren. Bovendien kunt zulke langzaome processen op de lange termijn grote veraanderingen teweeg brengen.
18e eeuwe
Tussen 1749 en 1788 publiceerden de Fraansman Comte de Buffon een 35-delige reeks oaver de netuur. Hierin stelden e veur 't eerst evolutionaire vraogen en probeerden disse ok onder de andacht te brengen in de wetenschappelijke wereld. Begun 1800 kwaamp Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie det der oaverienstemming is in 't bouwplaan van verschillende organismen. Ok stelden e det individuen tiedens hun leven egenschappen kunt verwarven die zi'j deurgeft an de volgende generatie. Lamarck dachten det dit göng via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invluud van de umgeving.
19e eeuwe
Van 1831 töt 1836 zeilden Darwin met 't schip de Beagle de wereld rond en verzaomelden e onderweg allerlee plaanten- en diersoorten. In de jaoren daornao warkten de Britse botanist (en vriend van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificatie van plaantensoorten uut Zuud-Aofrika en van de Galápagos eilaanden die de bioloog tiedens zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerden naor anleiding van zien verzaomeling en aandere gegevens een theorie oaver evolutie en netuurlijke selectie.
In 1858 ontvöng e een manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soorten deur drok uut de umgeving beschreven stund. Hooker zörgden derveur det 't manuscript van Wallace saomen met antekkeningen en 'n brief van Darwin terechte kwaamp bi'j de Linnean Society. Later det jaor publiceerden disse organisatie On the tendency of species to form varieties, een gezaomenlijke presentatie van 't wark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versnelden Darwin de publicatie van zien uutendelijke miesterwark On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, körtweg bekend as The Origin of Species.
De drie basisprincipes
- Variatie
- Selectie
- arfelijkheid
In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangriekste wark On the origin of species. De evolutietheorie die hierin beschreven stiet was revolutionair, umdet e beweerden det iedere soort is ontstaone uut iene veurolder. Dit betiekent det soorten in de lope der tied kunt veraanderen. Daornaos stelden Darwin det 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien egenschappen en det allenig de egenschappen die 't best in de umgeving past terechte kömp in de volgende generatie. Daordeur past soorten zich stieds varder an. De evolutietheorieje leunt op drie basisprincipes; namelijk variatie, selectie en arfelijkheid.
Variatie
Twie individuen van dezölfde soorte kunt stark op mekare lieken, mar bint nooit psies 'tzölfde. In de netuur kömp klenne verschillen (Darwin nuumden ze variaties) binnen 'n soort heel völle veur. Deenke mar iens an de egenschappen lengte en oogkleur bi'j meensen. Volgens Darwin bint variaties neudzakelijk veur 't optreden van evolutie. Da's ok makkelijk te begriepen: as alle individuen van 'n soort identiek zollen wezen, is der gien ruumte veur veraandering.
Selectie
Variaties gef anleiding töt selectie. Ofhaankelijk van de umgeving waorin 'n soort lef, bint sömmige egenschappen namelijk gunstig en aandere egenschappen naodelig. Een individu det veurnamelijk gunstige egenschappen bezit, hef 'n grotere kaanse umme veul naokommelingen te produceren dan 'n individu met veul naodelige egenschappen. Darwin nuumden dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passende’ (survival of the fittest). Daankzi'j disse netuurlijke selectie kömp der stieds meer individuen met de egenschappen die veur die umgeving veurdielig bint.
Naost netuurlijke selectie hebt dieren ok te maken met seksuele selectie. 't Uuterlijk van 'n mannechie zeg bi'j veul soorten iets oaver zien kwaliteiten. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechie zi'j naokommelingen wil kriegen. Natuurlijke selectie en seksuele selectie kunt met mekare in conflict kommen. Zo bint mannechies die met 'n opvallend uuterlijk de andacht van vrouwchies wilt trekken daordeur wel extra goed zichtbaar veur vijaanden.
Arfelijkheid
Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begreep wel det plaanten en dieren egenschappen an mekare kunt deurgeven. Daankzi'j de kruusingsexperimenten van Gregor Mendel, zeuven jaor later, en de opheldering van de chemische structuur van DNA in 1953 zagen wetenschappers an 't begun van de twintigste eeuwe in det selectie een genetische basis mus hebben. Veraanderingen (mutaties) in de genen van 'n individu zörg derveur det der variaties binnen 'n soort ontstiet.
Dit artikel is eskreaven in et sallandsk. |
Bronnen / wellen: |
http://www.kennislink.nl/publicaties/darwins-evolutietheorie |