Friedrich Nietzsche

Friedrich Nietzsche in 1882

Friedrich Wilhelm Nietzsche (Röcken, 15 oktober 1844 – Weimar, 25 augustus 1900) was een bereumde en invloedrieke Duutse filosofe en filoloog.

Leef'msloop

Nietzsche wed eboor'n ten zuudwest van Leipzig. Hi-j was de zönne van Karl Ludwig Nietzsche, disse kearl was 'n dominee, en is störf'm op 30 juli 1849. In 1850 verhuust de familie noar Naumburg. De zusse van Nietzsche Elisabeth, die noa zien dood een belangrieke röl hef espeult bi-j de receptie van zien wark, was twiej joar jönger. Hi-j brach 't grootse deel van zien vroggere joar'n deur tuss'n vief vrouwluu: zien moe Franziska, Zien jönger zusse Elisabeth, zien opoe van moe's kaante, en twiej on'etrouwde meuje.

Nietzsche studeer'n körte tied theologie an de universiteite van Bonn, maar gung aover op filologie en raakte vertroowd met de klassieke literatuur en filosofie. Hi-j vervöl'ng denne an de universiteite van Leipzig. In 1869 wed hu in Bazel hoogleeroar an de universiteite van Bazel.

De mieste deskundig'n gung'n er töt veur kört van uut dat de geestlijke oftakeling die 'm de leste tien joar van zien leef'm onproductief maak'n, het gevölg was van syfilis. Recente weet'nschappelijke inzich'n hebt hieran twiefel eze'jd, an gezien bi-j syfilitische dementie de dood deurgoans intredt tuss'n de drieje en de vier joar noadat de bacterie de harsens hef an 'etas, terwol Nietzsche vanof de ierste symptoom'n van zien waanzin nog elf joar te leef'm had. Ok hef niemaand ooit de diagnose 'esteld dat Nietzsche an syfilis leud.

Noa joar'n zieke op berre te hebb'm 'elee'ng overleud Nietzsche op vief'mvieftig-joarige leeftied.

Nietzsches filosofie

Friedrich Nietzsche in 1861

Nietzsche wed stark beïnvleud deur de filosoof Arthur Schopenhauer, wiens metafysica van de Wil hi-j min of meer aovernam, 't kan dan wên dat hi-j dur aand're ethische consequenties an verbünd: woar Schopenhauer veur 'n ascetische 'apollinische' leef'msholding was, doar was Nietzsche juustum een veurvechter van 'n 'dionysische' bevastiging van de leef'mswil. Dit striedlustige concept wed belichoamd daor de übermensch. Völ'ngs de Lei'jdroad Nederlaandse Spelling wödt zulfstaandige naamwoord'n uut 't Duuts in 't Nederlaands met 'n klenne letter eschreev'n: übermensch, schnaps, umlaut, edelweiss, apfelstrudel, aha-erlebnis. Het in de toekomst leef'mde resultoat van de veurtduur'nde bevastiging van de wil töt macht, die zich töt de huudige meense verholdt zo as de huudige meense zich verholdt töt 'n aape. Disse gedachte vönne zien bekendste uutdrukking in 't boek Also Sprach Zarathustra, waorveur hi-j 'n töt dusvarre in de filosofie onbekende vörm ebruuk'n: op declamerende toon eschreef'm profeet klink'nde fictie, woarin met naame het royoal ebruuk van uutreup-teek'ns opvalt.

Ömdat Nietzsche rigoureus de anval inzette op de heersende ideen - inclusief die van umzulf - neumde hi-j zich de filosoof met de haomer. Wat dan ok, in dit verbaand, bereumd is ewön is de constatering dat God dood is (Die fröhliche Wissenschaft, §§ 108, 125 en 343). Meer in 't biezönder: de meense hef God dood emaakt. De leef'msontkenn'nde slaov'nmentaliteit van de jeuds-kristelijke tradisie hef völ'ngs Nietzsche of'edoan. Nietzsche was van miening dat de sloav'nmoraal was önstao as verzet tee'ng de heersende orde. D'rumme poneerde Nietzsche 't sloav'nmoraal as 'n moraal de 'n externe oorzoak hef. Hier tee'ng-aover stelt hu de heerseersmoraal, de moraal die zönder onvleud'n van buut'nof önstönd. De sloav'nmoraal is immer tee'ng de heersersmoraal ekeerd. De heersersmoraal is de moraal veur diegeen'n die zich as strak, mooi en veurnaam erkent. De sloav'nmoraal stiet in de oo'ng van Nietzsche symbool veur alles wat zwak is. mar veural sluw.

Nietzsches deenk'n is 'n voortduur'nde herwoarding van 't veurofgoande met de kennelijke bedoeling uute'jndelijk elke metafysica en moraal acher zich te loat'n.

Het is belangrijk te wett'n dat Nietzsche de neiging had zichzulf in te deenk'n en eregeld zien staandpunt'n te herzien. Doardeur lek er vul tee'ngstriedigheden in zien wark te vinnen. uut dien hoofde kan Nietzsches öntwikkeling ruwweg wön in'edeeld in driej faases:

Nietzsches denken is een voortdurende herwaardering van het voorafgaande met de kennelijke bedoeling uiteindelijk elke metafysica en moraal achter zich te laten.

• Eerste periode: (töt Onei'ng'ntiedse Beschowing'n) idolatie veur Arthur Schopenhauer en Richard Wagner, asmede veurr de kunst en cultuur van de oalde Griek'n. Nietzsche tredt op as fileerder van de westerse cultuur;
• Twiejde periode: (Meens'lijk, al te meens'lijk - De Vreulijke Weet'nskap) keert zuch tee'ng al zien veurige idealen, bekek alles nu vanof 'n positivistisch staandpunt: metafysica, kunst en religie bunt 'n verroad an 't warkelijke leef'm, een niet-anvoarden dat 't leef'm leed inholdt.
• Derde periode: (vanof Aldus Sprak Zarathustra) hierin öntwikkelt Nietzsche 'n ei'ng woardenleer en maak zuch lös van 't positivisme. Zien toone wöd fel. Begripp'm as de dood van god, de wil töt macht en 't ideeje van de eeuwige t'rugkeere giet 'n belangrieke röl speul'n.
• Doarnoas kan de periode 1878-1886 (Meens'lijk, al te meens'lijk - Veurbi-j goed en kwoaj) as 'n aforistische periode eziene wön.

Dit artikel is eskreaven in et sallandsk.