Verskil tüsken versys van "Nedersaksisch"

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Droadnaegel (Oaverleg | bydragen)
dezelde refs kö'j met nen name anduden
Erik Warmelink (Oaverleg | bydragen)
→‎Achterhooks: <br /> (neet barstends mooi, moar de aandre köppies doot dat ok)
Regel 215: Regel 215:
=== [[Achterhooks]] ===
=== [[Achterhooks]] ===


De huze hebt ne gotte van greunen varve. Een vrouwe hef zalt water uut den kettel in nen beksen of pötjen edaone ''([[Breevoort]], Gelderlaand)''
De huze hebt ne gotte van greunen varve. Een vrouwe hef zalt water uut den kettel in nen beksen of pötjen edaone ''([[Breevoort]], Gelderlaand)''<br />

De huze hebt ne götte van greune varve. Ne vrouwe hef zolt water oet un kettul in un beksken of pötjen edaone ''(Noord-Oost [[Achterhook]])''
De huze hebt ne götte van greune varve. Ne vrouwe hef zolt water oet un kettul in un beksken of pötjen edaone ''(Noord-Oost [[Achterhook]])''



Versy up 20:20, 24 apr 2011

Nedersaksische taalwiezers
De Nedersaksische dialekken in Nederlaand en der krek naos

't Nedersaksisch is een West-Germaanse taal, dee deur zo'n dree miljoen meensen espreuken wönnen. Veur 't Nedersaksisch besteet der gien standardvorm, 't besteet uut verschillende dialekken. 't Nedersaksisch beheurt tot 't Nederduuts, umdat 't neet mee-edaon hef an de tweede Germaanse klankverschuving.

't Nedersaksisch wönnen veural espreuken in 't noordelijke deel van Duutslaand en 't noordoostelijke deel van Nederlaand (de previnsies Groningen, Drenthe en Overiessel; de Gelderse gebieden de Veluwe en de Achterhoek; de Stellingwarven in 't zuudosen van Frieslaand; en Urk in Flevolaand).

De taalcode (ISO 639-2 en ISO 639-3) van 't Nedersaksisch is nds.

't Begrip

't Begrip Nedersaksisch wönnen tot in de jaoren negentig van de 20e eeuw allinnig gebruuk deur historische taalkundigen en (veural in de jaoren vuuftig) deur een paor streektaalschrievers en -activisten.[1] Luui dee een Nedersaksisch dialek praoten neumen der eigen dialek bie de naam van een plaose of streek (Achterhooks, Drèents, Veluws, Elspeets en gao zo mar deur), of ze neumen 't gewoon plat (in Duutslaand: Platt, Plattdüütsch, Nedderdüütsch, Neddersassisch en zo wat meer). In Duutslaand wönnen mit Neddersassisch veural 't Noord-Nedersaksisch bedoeld. In Groningen zegen ze in plaose van Nedersaksisch oek wè Leegsaksisch en in Twente Neersassies. Deurda-j disse verschillende gebruken hemmen, ku-j mekaar nog wel es verkeerd begriepen.

Onder invleud van verschillende streektaalbewegingen hef in Nederlaand de poletiek 't begrip Nedersaksisch over-eneumen en uuteindelijk as streektaal erkend. Van één gelieke cultuurtaal is (nog lange) gien sprake, oek deurdat elke poging van standardisering (spelling en woordenschat) as een vremd iets ezien wönnen en daorumme meestentieds oek of-ewezen wönnen.

Erkenning

Nederlaand erkent 't Nedersaksisch officieel as streektaal en steunt 't op een bepark nivo, zoas beschreven steet in deel II van 't Europees Haandves veur regionale talen of talen van minderheen, toch wönnen derveur estrejen um 't Nedersaksisch onder deel III erkend te kriegen. Deur 't haandves is 't Nedersaksisch in de Europese Unie een officieel erkende streektaal. Oek Duutslaand hef 't haandves etekend, en erkent en steunt 't Nedersaksisch. In de deelstaoten Bremen, Hamburg, Mecklenburg-Veur-Pommeren, Nedersaksen en Sleeswiek-Holstein wönnen de taal erkend volgens deel III van 't haandves; in de deelstaoten Branenburg, Noordrien-Westfaolen en Saksen-Anhalt volgens deel II. Dit betekent dat de steun in de zujelijke Noord-Duutse staoten ('t Nedersaksische grensgebied) kleiner is; in de meer noordelijke staoten, waor as ze meer streektaal gebruken, is de steun wat groter.

't Nedersaksisch-Nederduutse dialekcontinuüm

De dialekken van 't Nedersaksisch vormen een taalcontinuüm mit de dialekken van noordelijk Duutslaand. Daorumme wönnen alle dialekken van de Veluwe tot an de Poolse grens ezien as één taal, oek al besteet der gien standardvorm van.

Toch besteet der een vrie groot verschil tussen 't Nederlaans-Nedersaksisch en 't Duuts-Nedersaksisch, een verschil dat alsmar groter wönnen. 't Nedersaksisch in Nederlaand steet onder drok van 't Nederlaans en nimp daor steeds meer eigenschappen van over. 't Nedersaksisch an de Duutse kaante hef te maken mit een starke invleud van 't Duuts, dee 't een aandere kaante uutdrief. Zokken verschillen zie-j veural a-j kieken naor de ontlening van nieje woorden en naor de schriefwieze. Zo hef 't Duuts-Nedersaksisch de zongenaamde Großschreibung ('t schrieven van heufwoorden mit heufletters) over-eneumen van 't Duuts, terwiel dat verschiensel in de spelling van de Nederlaans-Nedersaksische dialekken van Nederlaand nargens veurkump.

Eertieds wönnen 't Nedersaksisch oek espreuken in de noordelijke Duutse gebieden van wat noen Polen, de Russische previnsie Koningsbargen en zuudwestelijk Litouwen bin. Sinds de verdrieving van 't grootste gedeelte van de Duutse bevolking, an 't einde van de Tweede Wereldoorlog, wönnen 't der neet of haos neet meer espreuken.

Wat de sprekers zelf angeet, hemmen de Nedersaksischpraotende luui in Nederlaand der over 't algemeen gien meuite mee um an te nemen dat ze in 't noordelijke deel Duutslaand een zelfde soort dialekken praoten. Aandersumme vienen de meeste Nedersaksischpraotende luui uut Duutslaand neet dat de taal deurloop op Nederlaans grondgebied.

't Nedersaksisch is nauw verwant mit 't Plautdietsch (oek wè Mennistenduuts), dat zich van de zestiende eeuw of onder Nederduutse kollenistengemeenschappen in Polen en laoter Ruslaand ontwikkeld hef.

Sprekersantallen

't Antal sprekers van 't Nedersaksisch (in Nederlaand) is volgens een telling uut 2003 (bron: Taaltelling Nedersaksisch van Henk Bloemhoff) zo'n 1.616.000 sprekers, daor zatten de 150.000 sprekers uut de res van Nederlaand (veural de Raandstad) en 't butenlaand al bie in (Kanneda, Australië, Amerika, Niej-Zeelaand). De 1.466.000 sprekers dee in 't Nedersaksische taalgebied woenen, vormen 9,1% van de Nederlaanse bevolking en woenen in verschillende regio's, dit ku-j hieronder in de tebel oek oflezen. Je mutten neet vergeten dat 't veur een groot part um ouwere meensen geet en dat 't sprekersantal daorumme oek vlogge ofnimp. 't Antal tweede- of dardetaalsprekers nimp de of-eleupen tied wè wat toe; oek is der de leste tied meer andach veur 't opniej anleren van 't Nedersaksisch bie de kienders. Dit mut veurkoemen dat 't antal neet nog veerder ummeneer geet. Eerder as 2003 is der nog nooit een telling ewes veur 't hele Nedersaksische taalgebied.[2]

Nedersaksische gebieden Antal sprekers Percentazie
Twente 338.000 62%
Groningen 258.000 46%
Drenthe 248.000 53%
de Achterhoek 216.000 60%
Sallaand 172.000 35%
de Veluwe 172.000 30%
Stienwiekerlaand
(de Kop van Overiessel)
20.000 48%
Urk 15.000 97%
Weststellingwarf 14.000 53%
Ooststellingwarf* 7.000 30%
noordoostelijk Utrech 5.000 12%
oostelijk Kollumerlaand 1.000 50%

Geschiedenisse

't Nedersaksisch stamp van 't Oudsaksisch of, de taal van de Saksen. De oudste teksen in 't Oudsaksisch, dee achter-ebleven bin, stammen uut de 9e eeuw. In de 12e eeuw is daor weer 't Middelnedersaksisch uut ontstaon. Disse taal was de haandelstaal van de Hanze. 't Middelnedersaksisch is deur de Hanzekoopluui in 't hele Noord- en Oostzeegebied uut-ebreid en was daor de belangriekste taal. Een bulte Middelnedersaksische woorden bin daordeur in de Scandinavische talen terechtekeumen. To de 16e eeuw tot een einde kwam, was de tied van de Hanze grotendeels veurbie. Luui dee een betere opleiding hannen praoten in Nederlaand Standardnederlaans en in Duutslaand Hoogduuts. Teminsen, bie 't zakendoon was dat wè zo, thuus praoten ze nog Nedersaksisch. De Middelnedersaksische schrieftaal, dee daoruut vort-ekeumen was, vuil in de meeste dialekken uut mekaar. Allinnig in een antal gebieden bleef 't Nedersaksisch nog op schrif bestaon of is in de loop van de tied weer opniej op-esteld.

Eén van de talen dee verwant is an 't Nedersaksisch is 't Engels, dat kump umdat der een bulte Saksen uut Noord-Duutslaand in 't jaor 450 naor Engelaand ezeild bin en daor samen mit de Angelen, Juten en de Friezen de Angelsaksen evormp hemmen.

Taalgrens

De heufverdeling van 't Nedersaksisch loop 'neet' langes de grens van Nederlaand en Duutslaand. Integendeel: vake heurt een Nedersaksisch dialek uut Nederlaand bie een groter Duuts gebied. Zo is 't Twents een onderdeel van 't Westfaols en heurt 't Gronings bie 't Noord-Nedersaksisch, veural bie 't Oostfries. Toch is 't idee van de rieksgrens as taalgrens nog neet zo'n slich idee: veural in de woordenschat bin der veul overeenkomsen tussen de dialekken an de Nederlaanse kaante, dit kump deurdat - zoas hierboven al beschreven steet - der deur de eeuwen hinne, in Nederlaand naor 't Nederlaans ekeken is veur nieje woorden en in Duutslaand naor 't Duuts, deur disse ontwikkeling bin de dialekken soms iezelig vere uut mekaar egreuid. 't Gronings is een kleine uutzundering, veul Groningse woorden koemen oek in 't Oostfries veur.

Nedersaksische variaanten

Achterhoeks in Dinsper, previnsie Gelderlaand: winkel mit de opschrif: An de Göte

██ 


██ 


██ 


██ 


██ 


██ 


██ 


██ 


██ 


Staand van veur 1945
Een antal van de belangriekste isoglossen van 't Nedersaksisch

██ 


██ 


██ 


██ 


██ 


██ 

Taalkundige indeling van 't Nedersaksisch
Gebied in Nederlaand waor Nedersaksisch espreuken wönnen
Wikipedia
Wikipedia
[[:{{{kode}}}:|Duuts-Nedersaksische versy]] van Wikipedia

Vanwegen de grote verspreiding van 't Nedersaksisch (eertieds van Nimmersatt tot Bunschoten an toe) bin der verschillende dialekvarianten ontstaon, dee-j roewweg in dree heufgroepen in kunnen delen:

  1. de oostelijke groep (Noordoost-Duutslaand),
  2. de noordelijke groep (Sleeswiek-Holstein, Hamburg, Nedersaksen, Bremen, Groningen, Noord-Drenthe)
  3. de zuudwestelijke groep (Noordrijn-Westfaolen, Gelderlaand, Overiessel, Urk, Stellingwarven en Midden- en Zuud-Drenthe).

In de Liemers praoten ze een Nederfrankisch dialek mit een bulte Nedersaksische invleujen ('t Liemers); in de Gelderse Vallei praoten ze een Hollaans-Nedersaksisch overgangsdialek. Tot de oostelijke groep beheurt oek 't Plautdietsch, dat ze op of-elegen plaosen in Oekraïne, Kanneda en in Amerika praoten.

Nederlaand

Dialekkaorte van Jo Daan

De indeling veur Nederlaand dee hieronder steet is ebaseerd op de dialekkaorte van Jo Daan[3]

Meer infermasie over de indeling

De indeling van Jo Daan wönnen 't meest gebruuk deur de Nedersaksische streektaalorgenisasies. De indeling dee deur de meeste meensen gebruuk wönnen, kan hier nogal es wat van verschillen. Zo wönnen 't Westerkwertiers meestentieds tot 't Gronings erekend, 't Twents-Graafschaps is dan gewoon Twents en Achterhoeks en de Gelders-Overiesselse dialekken wönnen as amparte dialekken ezien. 't Noord-, Midden- en Zuud-Drents wönnen vake ezien as dialekken van 't Drents, in de plaose van dat 't Noord-Drents tot 't Gronings erekend wönnen, en 't Midden- en Zuud-Drents as amparte dialekken ezien wönnen. 't Uut-estörven dialek van Schoklaand ('t Schokkers) ha-j bie de indeling van Jo Daan in kunnen delen bie 't Gelders-Overiessels.

Veerder he-j oek nog rumere indelingen veur 't Nedersaksisch. Dan wönnen 't Nedersaksisch van Nederlaand en Duutslaand samen-eneumen en wönnen 't op-edeeld in (veur wat Nederlaand angeet) twee heufgroepen: 't Noord-Nedersaksisch (veur 't noorden van Nederlaand) en 't Westfaols (veur 't osen van Nederlaand).

Indeling

Duutslaand

Der is oek een Duuts-Nedersaksische Wikipedie:

West-Nedersaksisch

Oost-Nederduuts

Denemarken

Nedersaksische spelling

Der besteyt ouk een artikel "Leegsaksische orthogroafie" mid meyr informaty oaver dit underwarp

Veurbeeldzinnen

Zie ook: Nedersaksische zinnen

De volgende veurbeeldzinnen bin eschreven op baosis van de uutspraoke, neet op baosis van de (veurkeurs-)schriefwieze.

De huizen hebben een goot van groene verf. Een vrouw heeft zout water uit de ketel in een bakje of potje gedaan. (Standerdnederlaans)
The houses have gutters painted green. A woman has put salt water from the kettle into a small dish or a small jar. (Engels)

Oostfries

De hoesn hebm n kheute vann khrone vaarve. n Vraauw hett zolt woateh oete kettil in n bakkje of potke dôn. (Aauwerk)
De hoesn hebm n kheut vann khruine vaarve. n Vraauw hett zolt woateh oete kettil in n bakkje of potje doun. (Weener)

Achterhooks

De huze hebt ne gotte van greunen varve. Een vrouwe hef zalt water uut den kettel in nen beksen of pötjen edaone (Breevoort, Gelderlaand)
De huze hebt ne götte van greune varve. Ne vrouwe hef zolt water oet un kettul in un beksken of pötjen edaone (Noord-Oost Achterhook)

Grunnegs

D'oezen hebm geut van gruine vaarf. n Vraauwèt zolleg wotter oet keddel ien bakje of potke doan. (Roschoul)
D'uzen hebm n geude van gruine vaarve. n Vraauwèt het zolt wotter uut de kedel inn bakkie obm potje doan. (Knoal)
De huzen hebm n geut van grune vaarf. n Vraauwèt zolt woater ute keddel ienn bakje of n potke doan. (De Lieke)
D'hoezen hefdn geude van gruine vaarf. n Vraauwèf zoolt wotter oede keddel inn bakjen of potken doan. (Zèlng)

Stellingwarfs

De huuzn hebn een geut(e) van grune varve. Een vrouw het zo(o)lt waeter uut de ketel in een bakkien of pottien daon. (Stellingwarf, Frieslaand)
De uuzn ebn een geute van grune vaarve. Een vrouwe ef zolt waeter uut de ketel in een bakkien of pottien edaon. (Sevene, Oaveriessel)
De uuzn ebn een geute van greune vaarve. Een vrouwe ef zolt waeter uut de ketel in een bakkie of pottie edaon. (Geetern, Oaveriessel)

Dialekken van De Kuunder, Blankenham en Blokziel

De uuzn in de kuunder emm greune geutn. De uuzn ebn een geute van greune verve. Een vrow et zout water uut de ketel in een bakjen of potjen edaon. (De Kuunder)
De uuzn ebn een geut van greune varf. Een vrouw et zout waoter uut de ketel in een bakjen of potjen edaon. (Blokziel)

Drèents

Zuudwest-Zuud-Drèents

De huuzn hebt een geute van grune varve. Een vrouwe hef zolt water uut de ketel in een bakkien of pottien edoan(e). (Ni'jlusen)

Sallaans

De uuzn ebn een geute van grune värve. Een vrouwe ef zolt water uut de ketel in een bäkkien of pöttien edaon. (Kampen)
De huuzn hebt een götte van grune värve. Een vrouwe hef zolt water uut de kettel in een bäkkie of pöttie edaon. (Dalsen)
De huuzn hebt een göte van grune värve. Een vrouwe hef zòolt wäter uut de kètel in een bäkkie(n) of pöttie(n) edaon. (Wieje)
De huuze hebt ne götte van grune värve. Ne vrouwe hef zolt water uut n kettel in een bäkkie of pöttie edaon. (Heldern)

Vechtdals

De huze hebt een götte van grune varve. Een vrouw hef zolt water uut de kettel in een bäkkie of pöttie edaone. (Hardenbarg)
De hoeze? hebt ne götte van greune varwe. Ne vrouw hef zout water oet de kettel in een bäkkien of pöttien gedaon. (Emmelkaamp, Graofschop Benthem, Duutslaand)

Twents

West- en Zuud-Twents

De huze hebt ne götte van greune vaarve. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske/bekken of pötke/pötje edoan. (Wierdn)
De huuze hebt ne gotte van greune voarve. Ne vrouwe hef zoolt water oet n kettel in n bäkkn of pötjen edoan(e). (Riesn)
De huuze hebt ne gotte van gruune vaarve. Ne vrouwe hef zoolt water oet n kettel in n bäksken of n pötjen edoane. (Eanter)
De huze hebt ne götte van greune varf. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske of pötje edoane. (Hoksebarge)

Noord- en Oost-Twents

De huze hebt ne göt van greune vaarf. Ne vrouw hef zolt water oet n kettel in een bekke of pötke doan. (Tubbargn)
De huus hebt ne göt van greune vaarf. Ne vrouw hef zolt water oet n kettel in een bekke/bekske of putke doan. (Rossum (Oaveriessel))
De huus hebt ne göt van greune vèerf. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske of putke doan. (De Lutte)

Vjens

De huse hebt ne go-ete van gruine vaaive. Ne vraauwe hef zalt waeter uut n kjättel in een bakkie of pöttie edwoan. ('t Vjenne)

Veluws

West-Veluws

De huuzn hemm een geute van greune varve. Een vrouw hef zout waoter uut een ketel in een bakjen of potjen edaon. (Nunspeet)
De huzen hen een geut/goot van greune va(a)rf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakje(n) of potje(n) edaon. (Harderwiek/Armelo/Putten/Niekark)
De huzen hen een geut van greune varf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een baksje of potsje edaon. (Barreveld)
De huzen hen een geut van greune vaarf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakje of potsje edaon. (Bunsjoten)
De huze hen een geut van greune vaarf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakje of potsje edaon. (Otterlo)
De huze hen een geut van grune varf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakjen of potsjen edaon. (Hoenderloo)
De huze hebbe/hen een geut van greune vaarf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakje of potsje edaon. (Sjaarpezeel)
De huuze hebbe en geut van gruune varfe. En vrouwe het zout waotre uut 'n ketel in 'n bakjen of potjien edaon. (Ugchelen)

Taalcodes uut de ISO 639-3-reeks

Elk Nedersaksisch heufdialek uut Nederlaand (behalven 't Urkers) hef zien eigen taalcode. Hieronder ku-j disse taalcodes vienen:

Benamingen veur 't Nedersaksisch

Zie oek

Rifferenties

  1. Zo had 't in Groningen op-erichen literaire tiedschrif 't Swieniegeltje (1954-1959) een schofjen de ondertitel 'Nedersaksisch tiedschrift'.
  2. Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde
  3. Dialekkaorte van Jo Daan
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Noble, Cecil A. M. (1983). Modern German dialects New York [u.a.], Lang, p. 103-104
  5. http://www.sil.org/iso639-3/chg_detail.asp?id=2009-039&lang=nds
  6. In eerdere versies van Ethnologue wanen der amparte codes veur 't West- en Oost-Veluws, disse codes bin intied vervuilen en vervungen deur één code veur 't Veluws (vel)

Uutgaonde verwiezingen

Woordenboeken:

Infermasie:

Orgenisasies:

As der een orgenisasie neet bie steet, ma-j 't der gerus bie zetten.

Schrievers:

Mezikaanten:

  • Skik (Drents - Drenthe, Nederlaand)
  • Jan Cornelius (Oostfries - Oostfrieslaand, Duutslaand)
  • Törf (Gronings - Groningen, Nederlaand)
  • Eltje Doddema (Veenkeloniaals - Groningen, Nederlaand)
  • Boh foi toch (Achterhoeks - Gelderlaand, Nederlaand)
  • Helmut Debus (Duuts-Nedersaksisch - Nedersaksen, Duutslaand)

Overig:


Indo-europeeske talen > germaanske talen >
noordgermaanske talen: westgermaanske talen: oustgermaanske talen:
däänsk | färöösk | noorsk | norn* | sweedsk | yslandsk afrikaansk | düütsk | engelsk | freesk | jiddisj | limbörgsk | luxembörgsk | neaderlandsk | sassisk | skotsk | wilmesauersk** burgondisk* | gotisk* | vandaalsk* | krimgotisk*
* = uutstorven taal       ** = mid uutstarven bedreigd