Middeleywen

Middeleewn is de anduding in de geschiedenis van Europa van de tiedruumte 500 noa Christus tot 1500 noa Christus.

Begin en eande van de Middeleewn

Ofhaankelek van n invalshook zeent meerdere begin- en eandpeuntn te geewn vuur de Middeleewn.

Bestuurlek wördt 476, met n val van t West-Romeinse Riek, enömn. Oet ekonomies en sosjaal oogpeunt wördt 375, met t begin van de volksverhuuzinge dee vuur voedseltekörte in de steadn zorgen, enömn. Bestuurlek/godsdienstig wörd 313, t joar woerin t Kristendom too eloatn wör in t Romeinse Riek, mangs as beginpeunt enömn. Oawer t eande van de middeleewn valt ok genog te kuiern:

Het eande van de Middeleewn vaalt bestuurlek bekekn in 1492. t Oontdekn van Amerika hef de tied van kolonisaasie töt gevolg. Ook wörd mangs 1453, doo t Biezantiense Riek völ, as bestuurlek eande ezeen. Op kultureel gebeed wörd ook mangs 1517 enömn, t joar van n skeaiding tusken de protestaanse en Rooms-Katholieke Koarke (stellinge van Maarten Luther). Ok 1789 wördt soms as t eande van de middeleewn zeen, noa de vaal van Frankriek en de standenmoatschappij. De middeleewn wordt vaake opedeeld in 3 kleandere tiedvlakn:

1. Vroge of Duustere Middeleewn: 5e eew-9e eew, wordt bepoald duur kleane opzikzölfstoande vorstendomn en verskilnde oawervaln van steppevolkern. De vroge Middeleewn eandigt bie t riek van Koarel n Grootn den de feodaliteit bedach hef.
2. Hoge of Volle Middeleewn: 9e eew-13e eew, wordt bepoald duur t belang van de feodale struktuurn en n anpassing van t oarfrecht woerduur de opzikzölfstoande vorstendomn zik begint oet te breaidn duur oorloogn en trouweriejn. De Europese riekn richet zik boetn Europa t meest op t Midn-Oostn met kruustochn.
3. Late Middeleewn: 13e eew-15e eew. De kennis wat vanoet de kruustochn en de gevechn teegn Arabiese anvaln in Spanje is met ekömn zorget vuur nen laankzamen oawergaank noar de Nieje Tied. De Europese riekn richet öar andacht boetn Europa op t Oostn. Duur de gröai van rieke steadn wörd n invlood van de feodale hearsers verdan meender.

Woer den naamn vandan keump

De middeleewn kreegn öarn naamn (miln-eewn, tuskentied) duurdat leu dissen tied in de Rinnessaanse as n tuskentied zaggn. Oons gedeelte van de wearld was noa n val van de Romeinen ofeslötn van n klassiekn kultuur en t köm doar pas wier met in anraking duur de kruustochn; de Arabiern hadn völ van de klassieke schrievers bewoard. Duur n achteroetgaank en n bedreiging duur de Turkn van t Byzantiense Riek treukn völle Byzantiense geleardn noar t veiligere Italië en namn doarbie völle könnigheaid oet n Ooldheid met wat in Konstantinopel bewoard was. Ook t löag reuwn van Konstantinopel duur de kruusvoarders in 1204 brach völ materiële weenst en völ in t Westen verlöarn egoane könnigheaid terugge noar Europa. Duur t vanniessen könnig wordn met disse antieke literatuur, filesofie en kultuur wördn t Humanisme en de Rinnessaanse meugelek emaakt. Petrarca (ong. 1300) neumn dit tiedvlak de tiedn van tenebrae (duusterte) en vanof 1469 wör vuurnamelek n oetdrukking media tempestas (tuskentied) ebroekt. Pas in n 17en eeuw (Christoph Keller en Georg Horn) wör n oetdrukking medium aevum (middeleewn) algemeen gebroekt. Eagelek is n oetdrukking 'middeleewn' n echtn westersen naamn vuur n tiedvlak in n geschiedenis van West-Europa noa n val van t Romeinse Riek. In Oost-Europa wördt n oetdrukking nit gebroekt vuur de eagne geschiedenis: de leu zegnt doar op dit peunt dat t Romeinse Riek pas evöln is bie t oawernemn van Konstantinopel in n 15en eeuw. Dus is dr gin tiedvlak an te wiezen as 'middeleewn' tusken n val van de Romeinen en n 'niejn tied'. In aandere gedeeltes van de wearld zo as China, India of n Arabische wearld is dr nooit n 'middeleews' tiedvlak in de eagne geschiedenis.

De vrogge middeleewn: 470-911

Met de vrogge middeleewn wördt meestal bedoold: t tiedvlak van ongevear 470 tot 911; n geschiedenis van Europa noa t instortn van t West-Romeinse Riek. Mangs wördt ook n oetdrukking duustere middeleewn gebroekt umdèt duur n saanterkroam den duur de völle invaasiegolvn van de roondzwoarvende volkeren achterbleef weainig opeschreevn wör en ook völ könnigheaid verloorn gung. doarumme is t vaake 'duuster' wo t ech egoan is. Doarbie wördt n algemeenn achteroetgaank van t volk en meneere van leawn, a'j t vergeliekt met t Romeinse verleadn, oawer t algemeen ezeen as n duuster tiedvlak, dèt pas zo gangs bie n veraandering in n toostaand duur Koarel n Grootn eandigde.

t Volk geet teheupe dood

t Europese volk, wat bie t begin van n joartelling ongevear 70 miljoen leu stoark was (geliekenis: China 60 miljoen), wör in dissen tied al meender tot 20-30 miljoen. Dit köm nit duur massaale slachtpartiejn, oorleuge of grote hongersneudn (ze spöldn netuulk wal met), mear t lik dr op dat de leu de onbekeande epiedemiese zeektes, dee met de invallende steppevolken metkömn, nit good an konn. t Volk har hier natuurlek gin verwear teegn opebouwd en t antal dat noa besmetting dood gung was vaake meer as 50% (vergeliek t groote antal indiaann dat doodgung duur zeektes to de Spaanse Conquestadores kömn). wa'w weett van kroniekschriewers oet dit tiedvlak is n onmöndigen stoarfte in t Byzantiense Riek oonder Justinianus in n 6en eeuw.

De heuge middeleewn: 911-1250

De heuge middeleeuwn bint n belangrieke tied in n geschiedenis van West-Europa. In n wetenschop köm n skolastiek op. In disse tied bleujdn ook t Pausdom onmöndig op. Dr was nen langn stried um wee t in Europa te bepoaln mos kriegen: 'n Kark of de hooge hearn. Dit wördt Investituurstrijd neumt. In Duutsland regeerdn t Saksiese hoes met naamns as Hendrik I, Otto I, en Otto III. Later köm t Frankiese hoes met oonder mear Hendrik III en Hendrik IV. In Fraankriek was Hugo Capet bezig. In Engelaand köm Willem de Veroveraar binn.

Noa t joar 1000 wör 't heanig in middeleeuws Europa. An de invaln van de Vikingen, dee lange tied Europa saanterdn, was n eande emaakt. In Spanje wöd de Reconquista inezat; t terugdringn van de Moorn oet Spanje. Duur bettere maneern vuur 't boern begon 'n bevolking fleenk te greuin. Völle nieje dörpe en steadn wörden stich. De bestoande steadn dee vaake duur de Romeinn sticht wardn, begunn noa t oftakeln seend n Romeinsen tied ok weer te greuin. Doarbie köm 'n haandel oaver langen ofstaand vanniessen op gaank. Deankt doorbie bievuurbeeld an de reize van Marco Polo noar China. Vuural Noord-Italië en 't groafskap Vlaanderen greuidn in kortn tied oet tot rieke strekn. Vanof 1080 begunn de eerste universiteitn en was dr völle vuuroetgaank in kunst en architektuur. In dissen periode wördn de grote Romaanse en later Gotische kathedraaln ebouwd. Duur 'n greuindn welvoart konn de riekste en stoarkste steadn stadsrechn ofdwingn bie de hoge hearn.

De Late middeleewn: 1250 - 1517

Laankzaam greuidn ook 't centrale besteur ook zo vear dat 't noadeelig wör vuur de kleine hearn. Laankzaam kwamn dr stoarke monarchieën zo as Fraankriek en Engelaand. Duur verskilnde oorleuge (zo as 'n Honderdjoarigen Oorlog) en 'n pes völ in 'n 14en eeuw 'n ekonomischen greui stille. Duurdat 'r zovölle dood gungn köm dr 'n tekot an leu dee 't laand bewoarkn en arbeidskrachtn. Sommige onderzeukers beweart dat dit de leu mear dreef um mechanische (en arbeidsbespoarnde) verbetteringen duur te voorn in 'n laandbouw en in ambachtn as mijnbouw en metallurgie. Hiermet wör 'n begin emaakt vuur 'n Niejn Tied, woerin 't West-Europese volk zich oaver de reste van de wearld oetbreaidn

Neersassisch

• Drèents: middeleeuwen, middelieuwen
• Grunnegs:
  • middelaiwen (OLD, HGL)
  • middelaiven (HGL, MID)
  • middeleeuwen (VEK, STD, NVL)
  • middelieuwen (WEK)
  • midsieuwen (KOL, WEK)
  • middeleiwen (WEV)
  • middelolder (Algemain, waineg meer broekt)
• Stellingwarfs: middelieuwen
• Tweants: middeleewn
• Urkers: middelieuwen
• Veluws: middeleeuwen

Disse bladziede is eskreeuwn in t Riesns