Grunnegs (oetsproak)

De oetsproak van t Grunnegs is ain van de typisch-heden dij t Grunnegs, Grunnegs môkt. t Verschilt nogaal van de oetsproak van de aander Leegsaksische dialekten. t Grunnegs staait, noa t Limbörgs, t wiedst van t Standerdnederlaands ôf. Ain van de rezens hierveur is de oetsproak. Dizze oetsproak is veurkommen oet t Frais en n Grunnegse toalontwikkelen dij steevon ien begun van de 19e aiw (zai Nijgrunnegs). Veur dij tied leek de oetsproak van t Grunnegs slim op dij van t Frais. Allend t Westerkertaaiers het dit aksìnt beholden. Dizze ziede gìldt din ook nait veur t Westerkertaaiers en t Westerwôlds. n Streepke tuzzen twij klinkers betaikent n ôfbroak, gain nije lettergreep. De letters worden dus aanmekoar oetsproken as of dat t ain letter wèst wezen zol.

Algemain

Over t aalgemain worden de letters ien t Grunnegs op de volgende wieze oetsproken.

Klinkers

Let op: veul klanken hebben n körte e klaank der aachter dij hieronder der nait bie beschreven wordt. Zai ook: Diftongen in t Grönnegs

Letter	Oetsproak	Veurbeeld (Grunnegs)	Veurbeeld (aander toal)
a	middellaange klank tuzzen aa en è ien	rag	back (Brits Engels)
aa	laange klank tuzzen aa en è ien	laand	land (Brits Engels)
ai	aj (sums oj)	nait	by (Brits Engels)
aai	aaj (sums ôj)	braai	buy (Brits Engels)
e	körte e-klank	bred	redden (NL)
ee	eey	neem	take (Brits Engels)
ee	laange i-klank	beern	peer (NL)
è	laange e-klank	wèst	faire (FR)
eu	ö-uuw	Euvelgunne	know (Austroalisch Engels)
eu	laange u-klaank	veur	deur (NL)
i	körte i-klank	dit	dit (NL)
ie	körte ii-klank	rieten	biet (NL)
ie	laange ii-klank	ziel	hier
ì	laange i-klank	ìnde	peer (NL)
ij	ij-klank richten a	drij	day (Cockney Engels: [tij])
o	n körte o-klank	kon	bot (NL)
oo	oouw-klank	Winschoot	know (Amerikoans Engels)
ô of ò	laange o-klank	ôf	zône (FR)
ö	as de Heegse ui	kört	first (Brits Engels)
oa	oo vôlgd deur r	poalen	oor
oe	as ien t Nederlaands	oet	koe
ou	a-oe	doun	down (Amerikoans Engels)
u	körte u	dut	rust
uu	körte uu-klank	schuurtje	lucas (NL)
uu	laange uu-klank	uur	duren (NL)
ui	a-uuw	luip	duister (NL)
ui	öj	gruien

Mitklinkers

De volgende mitklinkers kommen mit dij van t Nederlaands overain: b, d, f, g, h, j, k, l, m, r, s, w, x en z. De ôfwiekende gevalen (c, n, p, q & t) stoan hieronder beschreven.

Letter	Oetsproak
c	"komt allìnd ien t Grunnegs veur ien kombinoatsie ch"
n	n-klank woarbie dails deur de neus proat wordt en de tong veurien verwölf ploatst wordt
p	p-klank mit körte h-klank der aachteraan
q	"komt nait ien t Grunnegs veur"
t	th-klank mit n körte sisklank der aachteraan

Kombinoatsies

De vertoalen van t Nederlaandse woord "brood" ien oost Grunnen

vôlgd deur -e

As bepoalde letters ien t Grunnegs vôlgd worden deur n -e, veraandert de oetsproak van dij letters. n Goud veurbeeld is t Hoogelaandster woord stoet. Ain van de belaangriekste verschillen tuzzen t Veenkelonioals en t Hoogelaandsters is t aachtervougsel -e. t Woordt stoet zol den stoete worden. Dochs is dit nait t gevaal, t wordt noamelk stoede, môr ook tìnde in stee van tìnt, madde ien stee van mat. Ien t oosterlieke Oldambtsters wordt t wel stoete sègd. Zai ook t koartke hiernoast.

n Aander veurbeeld is de -k, bieveurbeeld ien t woord mok, wat ien t Veenkelonioals mokke wordt. De kombinoatsie -kk wordt den oetsproken as de -g, bieveurbeeld ien guten Tag. Dij kombinoatsie wordt ook wel as kh schreven, dus wordt de oetsproak [mokhe]. Ien t Duuts zol Ein Mogge dezulfde oetsproak hebben.

Dit gebeurt ook mit de -p. As doar n -e aachter komt, veraandert de oetsproak ien n -b. t Hoogelaandster woord klomp, veraandert den in klompe, mit as oetsproak [klombe].

De -s veraandert ien n -z, bieveurbeeld bie schaans - schaanze of kees - keze. Dit kint man ook ien t Nederlaands bie meervolden.

De dubbele -ff veraandert ien -v of -vv, bieveurbeeld plof - plovve. De oetsproak gaait den laankzoam noar de -w tou.

Dizze veraanderens gìlden nait allìnd veur zulfstandege noamwoorden, môr over t aalgemain ook bie waarkwoorden en meervolden. Summege kombinoatsies veraandern zulfs bie elke volgende klinker, bieveurbeeld Warffum - Waarvum.

Waarkwoorden

Bie waarkwoorden gaait t ongeveer t zulfde. Hieronder staait n schema mit doarien de oorspronkelke letter, de nije letter/klank (den nait aaltieds wordt de spèllen noar de oetsproak aanpaast) en n veurbeeld. Bie de nije letter staait de ' veur n stoot dij verliekensboar is mit n kört oetsproken -u; de -kh staait veur de Duutse -g; de -ō staait veur n stomme e, zo as ien t Nederlaandse lopen, wat aigelks n kört oetsproken -ö is.

Olle letter	Nije letter	Veurbeeld	Oetsproak
-ben, -ven,	m mit n körte -b oetsproak	even	eebm
-aauwen	-aauwdn	daauwen	-
-chten	-ch-hen	wachten	wach-hen
-den	-dn	peerden	peedn
-gen	-khng	maggen	makhng
-jen	-jun	aanpitjen	aampitjun
-ken	'ng	môken	mò'ng
-elen	-oln	kwedelen	kweedoln
-men	-mm	nemen	neemm
-nen, -nden	-nn	landen	lann
-pen	'm	lopen	loo'm
-eren	-ōdn	vouern	vouwōdn
-ten	'n	proaten	proa'n
-uien	-öjdn	bluien	-
-wen	-dn	daauwen	daaudn
-zen	-zn	lezen	leezn

sv-

De kombinoatsie sv- is n kombinoatsie dij ook voak schreven wordt as sw-, omreden de oetsproak tuzzen de [sv] en de [sw] ien zit. Dit wordt maisttieds broekt as de sw- vôlgd wordt deur n -i of n -e, bieveurbeeld Sveden, svinden en Svitzerlaand. Dochs is de spèllen Sweden, swinden en Switzerlaand ook korrekt.

-r-

As n -r nait aan t begun van n woordt staait en vôlgd wordt deur n aander mitklinker, den wordt e nait oetsproken. Bieveurbeeld ien t woord "waark", wat oetsproken wordt as [waak]. Dit gìldt aaid, dus ook bie n kombinoatsie woord, bieveurbeeld van "doar" [doar], en "doarmit" [doamit]

h-

As n woord begunt mit n h-, vôlgd wordt deur n klinker en veurgongen wordt deur n mitklinker, wordt dizzent nait oetsproken. Ien de oetsproak kommen t woord mit de h- en t woord derveur aan mekoar vast. Bieveurbeeld: dat hotel krigt as oetsproak [daddootèl]. Hierbie wordt de regel vôlgd zo as hierboven beschreven dat de -t veur n mitklinker veraandert ien n -d.

Grunnegs Nederlaands

Mit Grunnegs Nederlaands wordt t aksìnt bedould dij Grunnegers hebben as zai Nederlaands proaten. t Vernuimdste veurbeeld hiervan is t ienslikken van de -en, tot n of 'n tou, bieveurbeeld van "even" noar "eebm".

De letters worden binoa hailmoal t zulfde oetsproken as ien t Grunnegs, de ts, ph, enz. lôten aine Grunnegers heerkennen. De aa is ien t Grunnegs Nederlaands wel aans as ien t Grunnegs. t Is de vlot oetsproken kombinoatsie èë, verliekensboar mit de Brits Engelse oetsproak van land. Behaalve de oetsproak van de letter l komt de oetsproak van laand in t Grunnegs binoa hailmoal overain.

n Goud veurbeeld is "Ij zee: Hem wij daddoouk gdèn?" veur t Nederlaandse "Hij zei: Hebben we dat ook gedaan?", tegenover t Grunnegse "Oi zee: Hem wie daddoouk doan?".

Noast woorden, t aksìnt en t vlotte proaten worden ook typisch Grunnegse zinskonstruksies bruukt, zo as "Je doet me daar geen knup om toe." As eerst wordt t woord "me" in t Nederlaands noeit op dij stee zet, môr in t Grunnegs wel. Hierbie gaait t den om de wil van aine ("Doe gaaist mie doar nait ien" = ik wil nait datst doe doar in gaaist). Doarnoast is t woord "knup" n letterliekse vertoalen van t Nederlaandse woord "knoop". As lèste is de oetdrokken "ergens om toe" nait korrekt Nederlaands, môr in t Grunnegs juust wel ("aargens om tou" = ergens omheen).

n Tegenhanger hiervan is t Nederlaands Grunnegs, dat de invloud van t Nederlaands op t Grunnegs weergeft. Hierbie zol bovenstoande zin in t Grunnegs worden: "Dust mie doar gain knoop om hìn" ien stee van t geve Grunnegse "Dust mie doar gain knup om tou".