Koppertied

Den koppertied, ok koppersteentied of chalcolithicum of Äneolithicum eneumd, is nen archeologiesen kultuur tied dee ok wal as et letsten dele van den jungen steentied wödt ezeen, woarin den mens leerden et metoal kopper te bewarken en doar gereedschoppen van te maken.

Tiedsanduuding

Deurgoans wödt den koppertied aneduud tussen 5500 - 3300 v. Chr. Zie zol untstoan wean in Anatolië. Anvankelek wöd allenig gedeagen kopper ebruukt (zoas et in den natuur veurkump). Pas in et 5den millennium v.Chr. wöd untdekt dat bepoalden Ertsen, wanneer zie verhit wödden, ok kopper opleaveren. Hierveur hadden zie wal bijzundere oavens neudig: nen gewoon holtskoolvuur wödt nooit heiter dan 700°C, en et smeltpunt van kopper ligt bi-j 1085°C.

Metallurgie

Kopper is nen zachten metoal en neet arg geskikt veur gereedschoppen. Deur toovooging van kleinen hooveulheden van nen ander metoal wödt het völ harder. Et beste hierveur is tin. Deur den toovooging van tin an kopper untsteet brons, dit is nen zogeneumden legering. Noa verlop van tied verving et gebruuk van brons dat van kopper, woarmet den koppertied (of, as dit neet as nen ofzunderleken tied wödt ezeen, den steentied) endigt, en den bronstied begint.

In Nederlaand bunt wal wat kopperen veurwarpen evonden moar is neet echt sproake van nen ofzunderleken koppertied veur et beginne van den bronstied. Wi-j möt wal altied bedenken dat metoalen kostboar waren en dat veurwarpen doarumme in den reagel wödden umgesmolten. Dit verkloart woarum wi-j bieveurbeeld weinig of gene gereedschoppen trögvinden woarmer de olde Egyptenoaren beeldhouwden.

Soamenleaving

Den kleinen neaderzettingen van et vrögge- en midden-Neolithicum waren tot mangs joekels van steedn uut-egreujd (Uruk en Ur) (Met nen umvang vergeliekboar as et Amsterdam van vandage). Doar was laandbouw en veeteelt doar was enigen industrie van gebruuks- en sierveurwarpen. Den warktuugen waren stark verbetterd deur den toopassing van kopper. Doar wöd handel edreven: mangs mit gans wiet of-eleagen gebeeden. Doar was noo veul specialisaotie en den soamenleaving was hiërarchies organisierd. Deur den handel en metoalbewarking wödden sommigen welvoarend: doar kwamen kleinen, beslotten gröppen van veuranstoanden, beveurrechte leu in den gemeenschoppen. Doardeur untstoanden spanningen in en tussen den neaderzettingen. Den neaderzettingen wödden better beveiligd. Krieg wöd nen wieze um belangen te behartigen.

Deur et anleggen van veurroaden en et verzoamelen van kapitaoal was et verschiensel "privé-eigendom" moar ok diefstal op-etreaden. Daor waren vörmen van rechtsproak.

Et wiel wöd uut-evonden (rundumme 4000 v. Chr.): doarmet wöd het vervoer verbeaterd. Ok wöd et later ebruukt as pöttenbakkerswiel. Wieter wöd et wiel ebruukt in dne ni-jen striedwagens.

Op et ende van den koppertijd (rundumme 3300 v. Chr.) wöd et skrift uut-evonden, meugelek as gevolg van den toonemmende vroag noar bookholding in den handel en den hiërarchiesen soamenleaving. Vörmen van belastingofdrächt an den gemeenschop ontstoanden.

Geleuf

Bestoand et geleuf in et neolithicum tot dan too vurnoamelek uut veurolderverering en meugelek den verering van nen moodergodinne, noo komt doar ok menneleken goden en is doar nen unwekkeling noar et vörmen van nen volleadig pantheon van goden mit mythologiesen uutbeeldingen.

Ötzi

Den rundumme 5300 joar olden iesmummie Ötzi had tot verrassing van de archeologen nen kopperen biele bi-j zich, wat den koppertied in den landen rundumme de Alpen nen stukke noar veuren verploatsten. In et kopper van dizzen biele is en anzeenlek gehalte arsenicum an-etroffen. Meugelek is den toovooging gebruukt um et metoal kopper nen groteren hardheid te geaven veurdat zie untdekten dat den toovooging van tin zich hier better too leenden, moar et kan ok wean dat et arsenicum al van nature in et koppererts was.

Vindploatsen

• Afanasevokultuur, Mongolië
• Hattië, West-Anatolië
• Uruk, Sumer, Mesopotamië, Irak
• Ur, Sumer, Irak
• Kumtepe, Turkije

Zee ok

• Prehistorie