Pytheas
Pytheas van Massalie (/ˈpɪθiəs/; oldgreeksk: Πυθέας ὁ Μασσαλιώτης Pythéās ho Massaliōtēs; latyn: Pytheas Massiliensis; geboaren ong. 350 vK, ovl. ong. 320–306 VK) was nen greeksken geograaf, verkenner en sterrenkündigen uut de greekske kolony Massalie (et hüdigendaagse Marseille in Frankryk). In ungeväär 325 vK makeden hee ne verkenningsreise nå noordelik Europa. Syne beskryving der van is neet meyr terügge to vinden, mär anderen nå em hebbet weader oaver syne beskryvingen eskreaven.
Up syne reise küm hee langs vöäle steades van de Britske Eilanden. Hee was den eyrsten greeksken 'weatenskappeliken' besöker van de noordpole, en hee beskreav poolys en keltiske en germaanske stammen. Hee is ouk den eyrsten wat de midsoamersünne beskreav. Wisse noordelike fenomenen as ne kolde streake en ne sünne wat neet ündergüng, hadden de denkers van den tyd sik al uutedachted. Ouk warren der in den tyd rund de Middellandske Sey al verhalen bekend van en land wat altyd besnyd en dunker was (et land van de hyperboreanen).
Van Pytheas küm et idee van et land Thule, en syne beskryvingen van de seygetyden is et öldste wat der vanuut geyt dat et wat med de måne to maken hevt.
Skryvsels
[bewark | bronkode bewarken]Pytheas deade verslag van syne reisen in en wark wat neet meyr besteyt. Der beståt noch wal rechtstreykse anhalingen en verwysingen van andere, latere skryvers. Vöäle van wat bekend is van Pytheas kümt van kommentaar van andere geskeedskryvers in de klassike tyd, hunderden jåren nå at Pytheas al uut de tyd was. Et bekendste wark is Strabo syn Geographica (achterin de 1. eywe vK of vroge 1. eywe nK). Anderen sint stükke in de wearldgeskedenisse van Diodorus van Sicilie tüsken 60 en 30 vK en Pliny synen Natuurlike Geskedenisse (77 nK).
Diodorus nöömt Pytheas neet by name. Wo as se et dan toch weatet: Plinius skrivt: 'Timaeus sea, der is en eiland Mictis [...] wår tin te vinden is, wåras de britten hengåt.' Volgens Diodorus wör tin nå et eiland Ictis brachted, wår ne handelssteade was. Walbank (1956), Mette (1952) en Roller (2006) sint et der oaver eyns dat Diodorus syne informaty van de britske eilanden en epitoom is van Pytheas, langs Timaeus.
Undersökers uut de 19. eywe löäsen disse titels as namen van aparte warken dee verskillende reisen beskryvet. In syne Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology stelt Smith ne reise nå Brittannie eh Thule vöär, wåroaver Pytheas in 'Oceaan' eskreaven solde hebben. Ne andere reise, van Cadiz nå de rivyr de Don, skreav hee oaver in 'Ne rundseiling'. Et kümt vaker vöär med olde teksten dat meyrere titels etselvde wark andüdet. Mangs wist nen titel up en höyvdstükke en neet et heyle wark. De meyste lüde gåt der rechtevoord vanuut dat et mär eyn wark was, 'Oaver den oceaan', baseerd up ne sounöömde periplus, en seyverslag.
Oaverblyvsels
[bewark | bronkode bewarken]Der sint enkel noch 'fragmenten' (anhalingen van andere skryvers) of verwysingen nå Pytheas syn originäle wark. Scott (2022) wüst minstens 39 fragmenten to vinden
| Fragmentnummers | Reference | |||
| Scott (2022)[1] | Mette (1952)[2] | Roseman (1994)[3] | Bianchetti (1998)[4] | |
| F1 | F2 | T26 | F2a, F2b | Aetios III 17.3 |
| F2 | F14 | T27 | F12a | Cleomedes I 4 |
| F3 | F9(b) | F9 | F13b | Cosmas Indicopleustes, Kristelike topografy 2.80 |
| F4 | Diodoros Siculus 5.21.3–4 ≈ Timaios FGrH 566 F164.21[5] | |||
| F5 | Diodoros Siculus 5.22.1–4 ≈ Timaios FGrH 566 F164.22 | |||
| F6 | Diodoros Siculus 5.23.1, 4 ≈ Timaios FGrH 566 F164.23 | |||
| F7 | 9(a) | F8 | F13a | Geminos 6.7–9 |
| F8 | F1 | F1 | F1 | Hipparchos of Nicaea, Kommentaar up Phaenomena van Aratos en Eudoxos 1.4.1 |
| F9 | F3 | T28 | F23 | Marcianus of Heracleia, Epitoom van et Seyverslag van de Binnensey van Menippos 1.2, GGM 1.565 |
| F10 | F13(a) | T18(b) | F9b | Martianus Capella, De Nuptiis Philologiae et Mercurii 6.595 |
| F11 | T29 | F12b | Martianus Capella, De Nuptiis Philologiae et Mercurii 6.608–9 | |
| F12 | Mela 3.47–50 | |||
| F13 | Mela 3.54–7 | |||
| F14 | F10(a), 10(b) | T17, T20 | F3, F7d, F10 | Pliny NH 1.2, 1.4, 1.37 |
| F12 | T24 | F17 | ||
| F15 | F13(a) | T18(a) | F9a | Pliny NH 2.186–7 |
| F16 | F13(a) | T19 | F7e | Pliny NH 2.217 |
| F17 | F11(b) | T21 | F16 | Pliny NH 4.94–7 |
| F18 | F11(b) | T22 | F7c | Pliny NH 4.102 |
| F19 | F11(b) | T23 | F8f | Pliny NH 4.103–4 |
| F20 | F13(b) | Pliny NH 6.219 | ||
| F21 | F11(a) | T25 | F15 | Pliny NH 37.35–6 |
| F22 | F15 | T30 | F19 | Schol in Ap Rhod 4.761–5a |
| F23 | F6(f) | T1b | F18b | Steph Byz sv ̓Ωστίωνες ≈ Aelius Herodianus, De Pros Cath 3.1.19 |
| F24 | F6(a) | F2 | F8a | Strabo 1.4.2 |
| F25 | F6(a) | T1a, T2, F3 | F7a, F8a, F18a | Strabo 1.4.3–4 |
| F26 | F6(a) | T3, F5 | F6a | Strabo 1.4.5 |
| F27 | F6(b) | T4 | F8b | Strabo 2.1.12 |
| F28 | F6(b) | T5 | F11 | Strabo 2.1.18 |
| F29 | F5 | T6 | F20 | Strabo 2.3.5 |
| F30 | F7(a) | T7, T8 | F7b, F8d, F21 | Strabo 2.4.1–2 = Polyb 34.5.1–13 |
| F30 n 8 | F7(b) | |||
| F31 | F6(c) | T9, F6 | F8c | Strabo 2.5.7–8 |
| F32 | F6(c) | Strabo 2.5.41 | ||
| F33 | F6(d) | T10 | F14 | Strabo 2.5.43 |
| F34 | F8 | T11 | F4 | Strabo 3.2.11 |
| F35 | F4 | T12 | F35 | Strabo 3.4.4 |
| F36 | F7(c) | T13 | F5 | Strabo 4.2.1 = Polyb 34.10.6–7 |
| F37 | F6(e) | T14 | F6b | Strabo 4.4.1 |
| F38 | F6(g) | T15, F7 | F8e | Strabo 4.5.5 |
| F39 | F6(h) | T16 | F8g | Strabo 7.3.1 |
De tyd van de reise düden
[bewark | bronkode bewarken]Volgens Pliny gelöyvden Timaeus (geboaren rund 350 vK) Pytheas syn verhaal van de untdekking van amber. Strabo uut de 1. eywe seade at Dicaearchus (störven rund 285 vK) de verhalen van Pytheas neet vertrouwden. Aristoteles skrivt niks oaver Pytheas, en Ephorus ouk neet. Et tydspunt vöär handeling vöär Pytheas syne reise förmet de warken van Aristoteles en Ephorus en et tydspünt der nå is de tyd van Aristoteles synen leyrling Dicaearchus. Henry Fanshawe Tozer skatteden at Pytheas rund 330 vK up reise güng, baseerd up dree brunnen.
Den eyrsten bestånden skryver wat Pytheas eksplicit nöömden was Hipparcus. Ouk latere skryvers as Polybius, Cleomides, Geminus en Aetius nöömt em: den lätsten was wårskynlik Dicuil. De skryvers wat em et meyste nömet sint med afstand Pliny en Strabo, mär meysttyds uut darde hande, vake döär Timaeus. De Naturalis Historia en Geographica låtet seen at andere hellenistiske skryvers em ouk anhaalden.
Kort esegd; Aristoteles skreav niks oaver Pytheas, mär synen leyrling Dicaearchus wal, wat nen groven skatting möägelik maket van Pytheas syne reise.
Ümstandigheiden van de reise
[bewark | bronkode bewarken]Pytheas was den eyrsten mediterraansken seyvöärder wårvan min of meyr uut beskryvingen bekend is at he de britske eilanden besöchtede.
Wonneyr as Pytheas up pad güng is neet bekend. De kartagenen löäten nüms döär den Stråt van Gibraltar. Andere geskeedkünnigen meynden at he oaver land når de munding van de Loire of Garonne ereisd müt weasen. Anderen meynet, üm de kartageenske blokkade te ümseilen, kan he kort by de küste bleaven weasen en enkel by nachte våren hebben. Of meskeen was de blokkade neet sou seküür.
En ander verhaal wil at teagen de 4. eywe vK de westelike greken en dan vöäral de massalioten et good kunden vinden med de kartagen. In 348 vK slöten Kartage en Rome en verdrag nå de Siciliaanske Oorlöge. Rome möäg siciliaanske markten gebruken, Kartage möäge wåren verhandelen in Rome en kartageenske slaven van bundgenouten van Rome musten vryelåten worden. Rome must sik neet med de westelike Middellandske Sey bemöden, behalve med Massalie, wat weader en eygen verdrag med Rome had. Dårümme kunden massalioten in de 4. eywe vöär Kristus, rund de tyd at Pytheas gangs wolde, doon wat se wolden. Der steyt wyders niks oaver stryd of last in de brunnen.
Et eyrste stükke van de reise vindt Strabo bedenkelik. Hee segt at Pytheas skreav at de getyden endigden by et heilige uutsteaksel (Hieron akrōtērion, Punt Sagres) en vanaf dår müt et vyv dage seilen weasen nå Gades. Volgens Strabo kloppeden dår neet vöäle van en dat de precyse steade van Tartessos ouk neet kloppeden. Mär dat disse steades enöömd wordt, gevt an at Pytheas wal deagelik döär den Stråt van Gibralter egån is en vanuut dår up et noorden an langs de küste van Portugal.
- ↑ 1,0 1,1 Citeerfaut: Onjuist label
<ref>; er is geen tekst opgegeven voor referenties met de naam:0 - ↑ Citeerfaut: Onjuist label
<ref>; er is geen tekst opgegeven voor referenties met de naamMette 1952 - ↑ Mal:Cite book
- ↑ Mal:Cite journal
- ↑ Mal:Cite book
Reise nå Brittannie
[bewark | bronkode bewarken]De 'rundreise'
Strabo skreav at Pytheas seade at hee 'heyl Brittannie afreisden, sowyd togangelik.' Der sint ja mär weinig brunnen uut eyrste hande wat Pytheas syne reise angeyt. Dårümme hebbet geskeedskryvers nå de woordherkumst van steades underweg keaken.
Pytheas gebröäk wal deagelik et woord 'heyl' en hee beskreav de perimetros (ümtrek) van Brittannie as meyr as 40.000 stadia. Med de herodotiske standaard van 600 vöte vöär 1 stadium is dat 7314 kilometer. Of de måte ouk echt kloppet is neet to achterhalen; der is neet bekend wat vöär standaard as Pytheas gebröäk. Strabo meynden, dat kan nooit, want 40.000 stadia was vöäls te gek.
Diodorus Siculus gavven en vergelykbår getal: 42.500 stadia (7770 kilometer). Volgens em was dat nen dreehook üm Brittanie hen. De geleyrden meynet, hee had et wårskynlik via Timaeus. Volgens Pliny was et getal 4875 romeinske mylen.
Den verkenner Fridtjof Nansen meynt, Timaeus makeden hyr ne faute. Strabo en Diodorus Siculus hebbet nooit selv Pytheas syn wark eseen, meynet Nansen, mär kennet et enkel van Timaeus.
Pytheas beskreav mär en paar dage seilen. Timaeus keak wo vöäle stadia der in nen dag to reisen sint (ungeväär 1000 den dag), wat gölde as standaard in den tyd.
Nansen meynet, Pytheas müt mangs estopped weasen üm sterrenkünde informaty to versamelen. Dat deade hee wårskynlik an land. Med de stadia van Diodorus Siculus kummet wy an 42,5 dage üm rund Brittanie te våren.
Name en beskryving van de britten
Et eyrste gebruuk van et woord Brittannie was ne oldgreekske ümmesetting van nen keltisken name. Volgens Strabo nöömden Pytheas et Bretannikē, wat meyr up de hüdige keltiske förme likt as et olde latynsk.
Brittannie likt et meyst up et welske Ynys Prydein, 'Et eiland Brittannie', en p-keltiske teagenhanger van q-keltisk Cruithne in et yrske Cruithen-tuath 'Piktenland'. Et skotsk/yrske grundwoord cruth is in et welsk pryd, wat förm bedüdt. De britten warren dan 'volk van förme' as in teykeningen, wat vermeynelik verwist når öäre tattoos of lyvsbeskildering. Et romeinske woord Picti bedüdt ouk al 'beskilderd'.
Uut disse woordafleiding is te verneamen at Pytheas wårskynlik neet vöäle med de Yren te maken had, want öäre språke was q-keltisk. Hee nöm ja et p-keltiske med weaderümme, wat der up wist dat hee in weske of bretonske streaken was. Dår is noch by te verwachten at der ne ård proto-keltisk oaver et heyle Brittannie spröäken wör. Syne skryvwyse likt te wysen up de manere van küeren van de meyr dichtbevolkede streaken. Of Pytheas ouk underskeid makeden tüsken de volker is neet düdelik.
Diodorus skreav up basis van Pytheas at Brittannie en kold land is, wår et regelmåtig vröst. Der woanet behöyrlik wat lüde, segt hee, in kleine hüüskes med retene kappe. Se slåt öär grån up in kisten of tunnen under de aerde en bakket der stute van. Se hebbet 'simpele leavreagels' (ēthesin haplous) en hebbet genog an eynvoldig eaten. Se wordet eleided döär heyl wat köäningen en princen, dee as et best med mekander künnet vinden. Öäre troppen vechtet vanuut strydwagens, sou as de greken in den Trojaansken Oorlog.
De dree britske höker: Kantion, Belerion and Orkas
[bewark | bronkode bewarken]Teagenoaver Europa ligt volgens Diodorus et uutsteaksel Kantion (Kent), ungeväär 100 stadia (18 kilometer) van et vasteland. Veer dage våren dårvandan is noch en uutsteaksel, Belerion, wat enkel Cornwall kan weasen, as Diodorus den dreekhook beskrivt. Et darde punt is Orkas, wat wårskynlik et höyvdeiland van de Orkney-eilanden is.
Tinhandel
[bewark | bronkode bewarken]De lüde van Cornwall warren druk med tin-staven maken. See haalden den oor uut de grund, smöälten et ümme en makeden der klümpkes in den förm van knukkelbeynder van. Dee wörden dan når et eiland Ictis ebrachted. Dat kun by laegty. Handelslüde brachteden et med paerd en wage når de Rhône, wår et nå de mundig wör vervoord. Volgens Diodorus warren de lüde van Cornwall vreandelik en vöäral gastvry når vrömden, ümdat se wend warren an butenlandske handelslüde.
Skotland
[bewark | bronkode bewarken]Pythas beskreav Skotland in 320, do as hee den noordeliken tip van Brittannie Orcas nöömden. Dat is noch weader to verneamen in de name van de Orkey-eilanden.
Thule
[bewark | bronkode bewarken]Strabo sea at Pytheas volgens Polybius skreav at hee 'selv et heyle noorden van Europa verkenden, sou wyd as et ende van de wearld.' Dår wol Strabo neet an. Toch skreav hee wat hee meynden et Pytheas dan bedoolden. Thoulē was et noordelikste van de britske eilanden. Gin enkele andere skryver had et volgens Strabo oaver Thule, wat vöär em bewys was at Pytheas mär wat skreav. Volgens hüdige undersökers gevt dat enkel an at Pytheas den eyrsten was wat sou wyd was eköämen.
Thule lea ses dage seilen up et noorden van Brittannie, by de bevröärene sey (pepēguia thalatta, "estolde sey"). Pliny skreav der by at der in den midsummer ginnen nacht was as de sünne döär et sterrenteyken Krabbe güng (gedurende de sünnewende), wat bevästigt at et up den poolkring was. Volgens em was Pytheas vordegån vanuut et eiland Berrice, 'et grötste van allemål', wat kan düden up Lewis in de butenste Hebriden. As dat sou is, müt Pytheas aneköämen weasen an de küste van et nudaagse Møre og Romsdal of Trøndelag in Noorweagen. Ouk is et ne verklåring wårümme hee et Skagerrak emisd hevt. As dat sou is hevt hee neet üm Brittannie evåren, mär langs de küste van Düütskland en Neaderland weaderümme. Dat sol ouk et volgens Strabo te groute antal stadia verklåren.
In de oaverblyvende verwysingen nå Pytheas wör neet heyl nauwköärig beskreaven wåras Thule solde liggen. Dat kan ne verklåring weasen wårümme as Ptolemee Skotland sou krang inteykenden. Strabo skrivt at Eratosthenes Thule bedachten up 11500 stadia of 16,4 gråd up et noorden van de munding van de Borysthenes. Den parallel wat döär dee munding löpt, geyt ouk döär Celtica en geldet as Pytheas syne richtlyne. Med 3700 of 3800 stadia up et noorden van Marseille gevt et ne ousterlängde van 64.8 of .9 gråd vöär de ligging van Thule. Dat is noch lange neet by den poolkring, mär by Trondheim, wår Pytheas an land kan weasen ekümmen.