Graofschopper plat
|
Dit artikel giet oaver de streektaal van de Graofschop Benthem. De term Grafschafter Platt gebruukt ze in Duutslaand ok nog wal veur de streektaal van aandere veurmaolige graofschoppen. |
Graofschopper plat (Platduuts: Graafschopper Platt; de schriefwieze is wisselnd, ok Groaf-, Graof-, Grååf- en -schupper) is de verzamelname veur de dialecten van de Graofschop Benthem in de Duutse dielstaot Nedersaksen. Dizze dialecten heurt bi'j de Westfaolse groep van 't Platduuts.[1]
Mit name de taalkundige Arnold Rakers hef 't Graofschopper plat bestudeerd en vastelegd (kiekt bi'j de Bibliografie).
Onderverdielings
[bewark | bronkode bewarken]Waterplat en Heuvellaander plat
[bewark | bronkode bewarken]Daoras de revier de Vechte löp, nuumt ze de spraoke Waterplat (Duutse schriefwieze: Waterplatt). Det liekt stark op 't Vechtdals van de Nederlaandse pervincie Oaveriessel. 't Verkleinwoord vörmt ze mit -ie(n). Zo drag de oldste bewaord ebleven schoele van de Nedergraofschop ('t noordelijke diel van de Graofschop Benthem) de name 'het Schöltien' (in Wielen). 't Waterplatt praot ze onder aandere in de plaatsen Schüttrupp (daoras 't Schüttrupper Platt het), Nothoorn, Ni'jenhoes, Hoogstede en Emmelkaump.
Aandere dialecten in de Graofschop hebt een verkleinwoord mit -ke en sluut meer an bi'j 't Noordoost-Twèents. Dizze dialecten nuumt ze ok wal Heuvellaander plat (Duuts: Hügellandplatt).[2]
Nedergraofschops en Boavengraofschops
[bewark | bronkode bewarken]De taalkundige Ludger Kremer onderscheidt de dialecten van de noordelijke Nedergraofschop en die van de zudelijke Boavengraofschop, waorbi'j de Nedergraofschop - veural in de woordenschat, mar ok in de klaank - hiel wat meer Nederlaandse invloed hef.[3]
De verschillen in de verkleinvörm van de Graofschopper dialecten, en zo nog wat verschillen, bint uutedrokt deur de dichter Carl van der Linde van Veldhoezen:
- Unse Platt is nich an Wöre riek,
- Wot proat ok oawerall nich gliek.
- Hier "Pöttien", Schötteltien men segg,
- Dor Pöttken, Schöttelken kottweg.
- Hier seggt se Moder en dor Moar,
- Hier is et söwen, sewwen dor.[4]
In 't zuudwesten van de Graofschop, bi'j Gildehoes, hej nog 't verschiensel van de Westfaolse breking, det vrogger algemien was in de Graofschop.[3]
Verholding mit 't Nederlaands
[bewark | bronkode bewarken]
De Graofschop Benthem stapten in 1588 oaver op 't calvinisme. Umdebi'j 't jaor 1650 naamp 't Nederlaands de stee in van 't Duuts as karketaal (in de reformierte karke), schoeltaal en schrieftaal. Ok de Benthemer oaverheid gebruukten eeuwenlaank 't Nederlaands. De hogere luu sprakken daorumme zowal Platduuts as Nederlaands, waorbi'j de leste taal de eerste beïnvloedden. Doe vanof de zeuventiende eeuw Oost-Nederlaand Hollaandser van taal begunden te wörden, kwammen d'r - bename nao 1680 - beveurbield via de haandelsstad Zwolle en oaver de revier de Vechte Hollaandse woorden in de Bentheimer streektaal.[5] De Nederlaandse invloed op 't Nedersaksisch hef in de Graofschop nog groter ewest as in de Duutse grèensregio Oostfrieslaand.
Laandschoppelijk wiest ze nog op drokke bewoning an weerskaanten van de grèenze, intied det 't oosten van de Graofschop veul heidevelden hef.[6]
In de negentiende eeuw hef deur de Duutse ienwörding 't Hoogduuts 't Nederlaands staorigan vervangen. In 1853 wördden 't Nederlaands op schoele of-eschaft, al wördden d'r nog les in 't Nederlaands egeven töt begun twintigste eeuw. Op 't end van de negentiende eeuw wördden 't Nederlaands in 't lekaole bestuur vervongen. De reformiete karke hef nog töt nao de Tweide Wereldoorlog hier en daor Nederlaands gebruukt, al was det gebruuk onderbreuken tiedens 't nazi-bewind.[7]
Verholding mit 't Nederlaands Nedersaksisch
[bewark | bronkode bewarken]Deur de handelsvaort op de Vechte waren d'r nauwe handelsbaanden mit Zwolle en kwammen d'r naost invloeden van 't Nederlaands ok Sallaanse/Vechtdalse taalinvloeden in 't Graofschops.
Töt nao de Tweide Wereldoorlog bestund d'r een vluuiend dialectcontinuüm maank 't Platduuts van de Graofschop en de Nedersaksische dialecten van de Nederlaandse pervincies Oaveriessel en Drenthe. Sund die tied bint de Graofschopper dialecten slim op 't Standerdduuts an egruuid en de Oaveriesselse en Drèentse dialecten op 't Standerdnederlaands. In 1974-1975 lagen de dialecten van Emmelkamp, Hoogstede, Wilsum, Itterbeek, Uelsen, Ni'jenhoes, Lage en Nothoorn nog dichter bi'j 't Nederlaands as bi'j 't Duuts. In 1999 lagen van dizze plaatsen allennig de dialecten van Lage en Wilsum nog dichter bi'j 't Nederlaands.[8]
Toch gebruukt Graofschopper en Nederlaandse platpraoters nog altied heur streektaal in de umgaank mit mekare.[9]
Cultuur
[bewark | bronkode bewarken]Schrieveri'je
[bewark | bronkode bewarken]
Schrievers in 't Graofschopper plat bint onder aandern Hermann Bleumer, Janette Boerrigter, Christa Brinkers, Wilhelm Buddenberg, Gerhard Butke, Erich Gövert, Heinrich Hensen, Carl van der Linde, Jan Mülstegen, Arno Piechorowski, Arnold Rakers, Lucie Rakers, Albert Rötterink, Jan Smoor, Karl Sauvagerd en Hermann Stegemerten.[10][11][12] Partie Graofschopper schrievers hebt epubliceerd in tiedschriften veur Nedersaksische literetuur die in Nederlaand uutegèven bint, zoas Brinkers en Sauvagerd in 't Swieniegeltje. An de grèensoavergaonde bloemlèzing alles plat(t) hebt de Graofschopper schrievers Butke, Gövert en Mülstegen bi'jedreugen.
Veur 't Graofschopper plat bestiet gien algemien of-espreuken schriefwieze, mar d'r bint wal conventies. Schrievers gebruukt miest een schriefwieze die dichte ankröp tègen 't Hoogduuts.[13] Partie gebruken in de schriefwieze van 't Graofschopper plat koomt oaverien mit Nederlaands-Nedersaksische schriefwiezes as die veur 't Twèents, intied det ze juust ofwiekt van de meniere waorop ze vake schrieft in Noord-Nedersaksische variaanten as 't Oostfries. Zo hej in 't Graofschopper plat de oa-spelling die as ze ok in Twente gebruukt, intied det 't Noord-Nedersaksisch (beveurbield in de Sass'sche Schrievwies) vake a(a) hef veur (ongeveer) dezölfde klaank. Bi'j Hebus-Verlag verscheen beveurbield in 2005 't educatieve kienderboek Tröpfchens Reise zur Erde: Drüppkes Reis na de Eer /Dröppkens Räise noa de Eer, in Hoogduuts, Oostfries en Graofschopper plat.[14]
Dan bint d'r nog uutgaves in de Vosbergenschriefwiese, zoas beveurbield Aule Knetsååm vertäild (1976) deur Heinrich Hensen, en aandere uutgaves van de Heimatverein der Grafschaft Bentheim.
Veriening
[bewark | bronkode bewarken]Sund 1978 bestiet de Groafschupper Plattproater Kring (veurzitter sund 1984: Albert Rötterink). De Kring wil 't 'culturele arfgoed van de Graofschop Benthem beholden' en hef as liefspreuke: 'Well platt proat, proat 'ne Sproak meer.' Ze maakt volksmeziek mit Platduutse teksten en toont op dörpsfeesten klederdracht en olde ambachten.[15] Vanof 1983 hef de Kring samen ewarkt mit de Kreenk vuur de Twentse Sproak. Alle jaoren hebt ze samen een karkdienst ehulden in 't Graofschopper of 't Tweantse plat.[16]
Veurbielden
[bewark | bronkode bewarken]Vergelieking Graofschopper plat, Vechtdals en Noord-Tweants
[bewark | bronkode bewarken]West-Overiesselse spelling, evolgd deur de (Sass'sche Schrievwies)[17]
| Graofschopper plat van Emmelkamp | Vechtdals van Hardenbarg | Tweants van Geestern |
|---|---|---|
| water (Water) | water (Water) | water (Water) |
| hoes (Hus), mv. huze (Hüse) | huus (Hüüs), mv. huze (Hüse) | hoes (Hus), mv. huze (Hüse) |
| piepe (Piepe) | piepe (Piepe) | piepe (Piepe) |
| schlöttel (Schlöttel) | slöttel (Slöttel) | slöttel (Slöttel) |
| stool (Stool) | stoele (Stule) | stool (Stool) |
| beumpie(n) (Böömpie(n)) | beumpie (Böömpie) | beumke (Böömke) |
| nen knecht (nen Knecht) | nen knecht (en Knecht) | nen knecht (nen Knecht) |
| ne vrouw (ne Frau) | nen vrouwe (en Fraue) | ne vrouw (ne Frau) |
| ie, doe (y, du) (2.pers.ev.) | ie, oe (y, u) (2.pers.ev.) | ie, doe (y, du) (2.pers.ev.)* |
| ieleu (y Löö) (2.pers.mv.) | i-jluu (i'j Lüü) (2.pers.mv.) | ieleu (y Löö) (2.pers.mv.) |
| hef (heff) (3.pers.ev.) | hef (heff) (3.pers.ev.) | hef (heff) (3.pers.ev.) |
| hebt (hebbt) (1.pers.mv.) | hebt (hebbt) (1.pers.mv.) | hebt (hebbt) (1.pers.mv.) |
| bint, zint (bint, sint) (3.pers.mv.) | bint (bint) (3.pers.mv.) | bint (bint) (3.pers.mv.) |
| daon (daan) | edaone (edane) | daon (daan) |
Uut een toespraoke van Arnold Rakers
[bewark | bronkode bewarken]- 'Mi dücht, daw us door geröst weer aan wennen könt, övveral woort men effen geet, plat te praoten, en de moderspraoke doormet weer de ere te gevven, dee ze verdeent. För mi bint alle tungensläge in t lând van de moderspraoke nich alleen tungensläge of dialecte—, see bint zöls spraoke, en döörum möw ze ok as spraoke bruken, övveral woor dat men effen geet; dan möw zöls nog weer léren, alle dinge in de moderspraoke te zeggen!'
- Uut de 'Everlo-praot' van Arnold Rakers, 28 december 1953[18]
Uutgaonde verwiezings
[bewark | bronkode bewarken]- www.Uelsen-und-Umgebung.de - vertellegies en gedichten, ok in 't plat
- Opnames van een man uut Nothoorn oaver 't plat van zien stad (opname 1). Opnames 2-4 bint in 't Grunnings van Noordhorn (Gr.); 't Meertens Instituut is hier in de biester mit de beide plaatsen.
Biblio- en audiografie
[bewark | bronkode bewarken]- Wilhelm Horstmeyer e.a. (red.) (1994). Ut de Pütte. Groafschupper Platt föar groot en kläin. Nordhorn: Verlag Heimatverein der Grafschaft Bentheim e.V.
- Arnold Rakers (1944). Die Mundarten der alten Grafschaft Bentheim und ihrer reichsdeutschen und niederländischen Umgebung : Auf dialektgeographisch-geschichtlicher Grundlage ; mit einem Mundartatlas von 142 Karten (im Anhang). Ollenborg: Stalling
- Arnold Rakers (1993). Mundartatlas der alten Grafschaft Bentheim. Hrsg., bearb. und auf der Basis des Rakersschen Forschungsansatzes komm. von Hendrik Entjes und Hermann Niebaum. Sögel: Emsländische Landschaft für die Landkreise Emsland und Bentheim
- Groafschupper Plattproater Kring mit de Landkreis Grafschaft Bentheim (2010), Grafschafter Platt. Wörterbuch Hochdeutsch - Plattdeutsch für Kindertageseinrichtungen und Grundschulen der Grafschaft Bentheim. 't Woordenboek hef zo'n 3000 ingangen en een anhangsel mit de vrogger miest gebrukelijke veurnamen, plaanten-, dieren- en plaatsnamen, 't zeggen van de tied, getallen, warkwoordsvervoegings, en veulgebruukte zinnen in kienderdagverblieven en op schoelen.
- Groafschupper Plattproater Kring mit de Landkreis Grafschaft Bentheim (2010), Grafschafter Platt. Eine Wanderung durch die Variantenreiche plattdeutsche Sprache der Grafschaft. CD mit sprekers uut verschillende dielen van de Graofschop, die de plaatselijke verschillen laot heuren.
Rifferenties
[bewark | bronkode bewarken]- ↑ Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.) (2008). Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde. Assen: Van Gorcum. Blz. 78 (kaorte)
- ↑ Harrie Scholtmeijer (2006). Mörn! Taalgids Overijssel. Assen: In Boekvorm Uitgevers bv. Blz. 60
- ↑ 3,0 3,1 Ludger Kremer (1977). Mundartforschung im ostniederländisch-westfälischen Grenzgebiet: eine Bestandsaufnahme (1900-1975). Rodolpi
- ↑ Uut 't gedicht De Groafschupp Benthem deur Carl van der Linde
- ↑ A. C. F. Koch, Jaap Kruisheer en J. C. Bedaux (1992). Tussen Vlaanderen en Saksen: uit de verspreide geschiedkundige geschriften van A.C.F. Koch (1923-1990). Uitgeverij Verloren. Blz. 187
- ↑ Ludger Kremer (1977). Mundartforschung im ostniederländisch-westfälischen Grenzgebiet: eine Bestandsaufnahme (1900-1975). Rodolpi
- ↑ Gilbert de Smet (1983). Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen. In Gerhard Cordes en Dieter Möhn (red.), Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. Berlien: Erich Schmidt Verlag. Blz. 730–761
- ↑ Wilbert Heeringa, John Nerbonne, Hermann Niebaum, Rogier Nieuweboer en Peter Kleiweg (2000). Dutch-German Contact in and around Bentheim. In D.G. Gilbers, J. Nerbonne en J. Schaeken, Languages in Contact. Amsterdam-Atlanta: Rodopi (pdf)
- ↑ Andrea Schneider. Deutschland ohne Gardinen. In de Frankfurter Allgemeine, 25 meert 2006. Oaver Nederlaandse immigraanten in Bad Bentheim: 'Verkehrssprache ist Platt. „Das versteht hier jeder.“'
- ↑ Die plattdeutschen Autoren und ihre Werke, von Peter Hansen
- ↑ F.G.W. Löwik (2003). De Twentse Beweging : strijd voor modersproake en eigenheid. Grunning: Rieksuniversiteit Grunning. Uut 'Wie is wie?'
- ↑ André Hottenhuis, Henk Krosenbrink, Henk Lettink, Richard Schmieding, Tim Sodmann en Hans Taubken (2002) (red.). alles plat(t). Bloemlezing uit Achterhoek en Liemers, Grafschaft Bentheim, Twente, Westfalen. Vreden: Achterland. Uut de 'Korte biografieën'
- ↑ André Hottenhuis, Henk Krosenbrink, Henk Lettink, Richard Schmieding, Tim Sodmann en Hans Taubken (2002) (red.). alles plat(t). Bloemlezing uit Achterhoek en Liemers, Grafschaft Bentheim, Twente, Westfalen. Vreden: Achterland. Blz. 10/15
- ↑ Tröpfchens Reise zur Erde: Drüppkes Reis na de Eer /Dröppkens Räise noa de Eer, mit Graofschopper ummezetting deur Jan Mülstegen
- ↑ Plattproater: Of du platt proats of hochdütsch, dat is in de Groafschupp eenerläi. Webstee van H. Berends uut Ni'jenhoes
- ↑ Ni'jsbrief Vereniging Zannekin, 4e trimester 2003
- ↑ Ekeuzen uut een lieste in Harrie Scholtmeijer (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv, p.57
- ↑ F.G.W. Löwik (2003). De Twentse Beweging : strijd voor modersproake en eigenheid. Grunning: Rieksuniversiteit Grunning. Heufdstok vief
|
Dit stok is eschreven in 't Zuudwest-Zuud-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek. |